Archiwa: Encyklopedia kultury antycznej

Akropol w Atenach

Akropol w Atenach: wzgórze w Atenach z zespołem zabytków starożytnych (Partenon, Erechtejon).

Akropol

Akropol: w starożytnej Grecji “górne miasto” stanowiące fortyfikacje i ośrodek kultowy.

Georgius Agricola

Georgius Agricola: XVI-wieczny uczony znany jako “ojciec geologii”

gemmy Abraksasa

Gemmy Abraksasa: starożytne gemmy, amulety gnostyckie,

Danae

Danae: postać w mitologii greckiej, matka Perseusza, kochanka Zeusa.

Bachus

Bachus, Bacchus: łacińska forma imienia Bakchos, które w mitologii greckiej funkcjonuje jako alternatywne imię Dionizosa.

Eneida

Eneida: epos Wergiliusza z I wieku p.n.e., narodowy poemat rzymski.

Achaja

Achaja: region w starożytnej Grecji, północny zachód Peloponezu.

Achajowie

Achajowie: jedno z głównych plemion greckich, przez Homera utożsamiane ze wszystkimi Grekami. Twórcy kultury mykeńskiej.

alabaster

Alabaster: minerał, głównie alabaster gipsowy, także kalcytowy.

barbaryzm

Barbaryzm, barbaryzmy: negatywnie oceniane zapożyczenia językowe.

Asteizm

Asteizm, także urbanitas: figura retoryczna – lekki, dowcipny zwrot stanowiący popis zręczności krasomówczej lub konwersacyjnej.

Apoteoza

Apoteoza – uznanie istoty ludzkiej za istotę boską.

Antologia

Antologia: publikacja zawierająca wybór utworów, fragmentów utworów lub sentencji, przy czym utwory te ukazały się już uprzednio.

Miary alcejskie

Miary alcejskie: trzy miary wprowadzone przez Alkajosa, elementy strofy alcejskiej, przynależące do miar eolskich.

Strofa alcejska

Strofa alcejska: strofa w starożytnej poezji iloczasowej i w poezji późniejszej. Wprowadzona przez Alkajosa, ulubiona przez Horacego.

Bajka

Bajka (literacka, ezopowa) – krótki utwór narracyjny pisany wierszem, rzadziej prozą, którego bohaterami są zwierzęta i ludzie (także rośliny lub przedmioty). Zawiera morał – pouczenie moralne.

Akrolit

Akrolit: w sztuce greckiej posąg z drewna i kamienia, także ogólniej technika rzeźbiarska – rzeźby z różnych materiałów.

Akant

Akant: rodzaj roślin z rodziny akantowatych. Liść akantu to jeden z najczęstszych ornamentów.

Agoranomowie

Agoranomowie: w starożytnej Grecji, zwłaszcza w Atenach, urzędnicy zajmujący się nadzorem targowisk (agora) w tym cen, miar i wag.

Agora

Agora: plac miejski w starożytnej Grecji, zwłaszcza Agora w Atenach. Symbolika agory, rodzaje agor.

Agat

Agat: kamień półszlachetny, odmiana chalcedonu. Charakterystyczna budowa wstęgowa.

Aegikranion Aegikranion (zlatynizowane aegikranium, aegicranium) – w terminologii sztuk pięknych: dekoracyjny element architektoniczny, ornament w kształcie czaszki kozy (kozła) lub barana w ujęciu frontalnym. Typowy dla sztuki starożytności klasycznej, najczęściej występował w sztuce sakralnej (dekoracja ołtarzy) oraz w sztuce sepulkralnej (dekoracja grobów). Zazwyczaj jako dekoracja rzeźbiarska, często w formie fryzu, płaskorzeźby, reliefu. Pierwotnie aegikranion symbolizował … Czytaj dalej

Aer

Aer, powietrze, ἀήρ: arche Anaksymenesa, także w późniejszej filozofii greckiej.

Aedicula

Aedicula, edykuł, edicula, edykula: kaplica rzymska, kapliczka. W architekturze i sztuce dekoracyjnej także nisza, obramowanie, model budynku lub element deokracyjny.

Aedes

Aedes (aedis): w języku łacińskim świątynia, dom, pokój. Także termin architektoniczny: budynek świątynny, w odróżnieniu od templum.

Adyton

Adyton – najbardziej ukryta część sanktuarium starożytnego, najczęściej naos. Sanktuarium takim mogła być świątynia, ale też święty gaj lub grota. Porównaj: abaton.

Ampla

Ampla: typ abażuru w formie misy i typ lampy olejnej (rzymskiej, następnie także wczesnochrześcijańskiej i islamskiej).

Ablativus loci

Ablativus loci: “ablatyw miejsca”, funkcja ablatywu pochodzenia miejscownikowego.

Ablativus absolutus

Ablativus absolutus: konstrukcja składniowa w łacinie (konstrukcja absolutna).

Album

Album: definicja i historia, publikacja z reprodukcjami malarstwa, dzieł sztuki i rysunkami oraz kolekcja

Ablativus instrumenti

Ablativus instrumenti: jedna z form funkcjonalnych ablatywu, ablatyw narzędzia, bliski odpowiednik narzędnika.

Ablativus sociativus

Ablativus sociativus, socjatyw: odmiana funkcjonalna ablatywu, z przyimkiem cum. Osoba towarzysząca lub rzecz towarzysząca.

Ablativus auctoris

Ablativus auctoris i ablativus rei efficientis: odmiany funkcjonalne ablatywu w łacinie, występujące w konstrukcjach biernych. Także w innych językach.

Ablativus comparationis

Ablativus comparationis: jedna z funkcji ablatywu w łacinie, ablatyw porównania.

Ablativus originis

Ablativus originis: ablatyw pochodzenia, jedna z funkcji ablatywu w łacinie, rodzaj ablatywu właściwego.

Ablativus separationis

Ablativus separationis: funkcja definicyjna ablatywu w łacinie, ablatyw właściwy.

Ababda

Ababda (Ababa, Ababde, Ababdechowie, Ababdowie, Ababdeh, Ababda Beja, Abab’da, Alababdp): lud w Egipicie i Sudanie, podgrupa ludu Bedża. Zamieszkują wybrzeże Morza Czerwonego. Utożsamiani ze starożytnymi Gebadei.

Dialekt arkadyjsko-cypryjski

Dialekt arkadyjsko-cypryjski, dialekt achajski (także w liczbie mnogiej: dialekty arkadyjsko-cypryjskie, dialekty achajskie): dialekt języka starogreckiego, występował na Cyprze i w Arkadii.

Choefory

Choefory: w starożytnej Grecji dziewczęta niosące dzbany na głowie, ofiarnice. Także tytuł tragedii Ajschylosa (“Ofiarnice”).

Żywina

Żywina: “istota żyjąca”, “istota żywa”. W terminologio filozoficznej – jeden z przekładów greckiego “dzoon” (“zoon”).

Fatum

Fatum: w mitologii rzymskiej – los, przeznaczenie (personifikacja), także wola bogów. W filozofii – ślepa wola, hemajrmene, źródło pojęcia “fatalizm”.

Akrostych

Akrostych: gatunek literacki. Definicja, historia i rodzaje akrostychów. Akrostychy w poezji polskiej.

Metrum akefaliczne

Metrum akefaliczne, wiersz akefaliczny: w metryce starożytnej. Metrum pozbawione pierwszego elementu.

Akataleksa

Akataleksa: realizacja metrum zgodna z jego wzorcem kanonicznym, przeciwieństwo kataleksy.

Kataleksa

Kataleksa: w wierszu iloczasowym i sylabotonicznym, w tym polskim. Metrum katalektyczne, stopa katalektyczna, wiersz katalektyczny.

Edmund Cięglewicz

Edmund Cięglewicz: filolog klasyczny, tłumacz Arystofanesa (Gromiwoja = Lizystrata).

Attycyzm

Attycyzm: kierunek w retoryce starożytnej.

Azjanizm

Azjanizm: styl w retoryce i literaturze starożytnej Grecji i Rzymu, ukształtowany w hellenistycznej Azji mniejszej. Obfitość figur retorycznych, wybujałość, kwiecistość. Obecny także w wymowie chrześcijańskiej, bizantyjskie i nowożytnej.

Antykizacja

Antykizacja, antykizowanie: stylizacja na sztukę antyczną lub w ogóle historyczną.

Alfabet

Alfabet: także abecadło. Rodzaj pisma oparty na odpowiedniości liter i głosek. Historia, definicja, pochodzenie alfabetu, pochodzenie nazwy “alfabet”.

Sól attycka

Sól attycka: cięty, ale elegancki dowcip. Sól – synonim dowcipu. Attycki – od retoryki ateńskiej (stąd attycyzm).

Abakus

Abakus: w architekturze starożytnej. Część kolumny (głowica, kapitel). Różne formy w różnych porządkach architektonicznych. W architekturze późniejszej: impost.

Agon

Agon: w języku greckim rywalizacja, spór, igrzyska, zawody. Termin dotyczy zawodów sportowych, w tym igrzysk olimpijskich, oraz innych konkursów, muzycznych i poetyckich. W teatrze greckim element tragedii i komedii. Także konkurs tragików organizowany w starożytnych Atenach w Wielkie Dionizje. Pojęcie kluczowe dla kultury starożytnej Grecji – społeczeństwo greckie określa się wręcz jako “społeczeństwo agonistyczne”.

Agonoteci

Agonoteci: sędziowie zawodów sportowych, agonów. Sponsorzy i organizatorzy, również w odniesieniu do innych konkursów, jak agony teatralne i poetyckie, Także definicja ogólna dla języka greckiego.

Agon: igrzyska

Agon: igrzyska – wśród wielu znaczeń terminu w języku greckim agon to także zawody sportowe, zapasy, igrzyska (w tym Igrzyska Olimpijskie). W pewnym sensie odpowiednik współczesnego sportu.

Agon: teatr

Agon: teatr grecki. Definicja agonu – komedia attycka i tragedia grecka. Ajschylos, Sofokles, Eurypides. Poza tym zawody tragików, konkurs na najlepszą tragedię, które odbywały się w Wielkie Dionizje i inne święta w Atenach i Grecji.

Agon: mitologia

Agon: znana dzięki Pauzaniaszowi personifikacja igrzysk. Posąg w Olimpii, dzieło Dionizjosa z Argos.

Daduchowie

Daduchowie: kapłani eleuzyńscy, niosący pochodnie, drudzy po hierofantach.

Dacja

Dacja: ojczyzna ludu Daków, następnie prowincja rzymska. Na terenie dzisiejszej Rumunii. Zdobyta przez Trajana w wojnie z Decebalem, ewakuowana przez cesarza Aureliana. Źródło złota, srebra i żelaza.

D.N.

D.N. – skrót łaciński, “nasz pan”.

D.D.

D.D. lub d.d.: – skróty w języku łacińskim

Afereza

Afereza: stosowana dla uniknięcia hiatu w metryce antycznej forma wyrzutni. Następnie podobne znaczenie w językoznawstwie. Także figura retoryczna, ablatio.

Aequidicum

Aequidicum: gatunek łacińskiej poezji kunsztownej. Wszystkie wyrazy utworu zaczynają się od tej samej litery. Współcześnie forma żartu literackiego.

Adonius

Adonius: adonik, wiersz w metryce antycznej, zaliczany do drobniaków. Nazwa pochodzi od Adonisa. Taką samą postać ma spadek adoniczny.

Adoksografia

Adoksografia: gatunek literacki, popis retoryczno-erudycyjny, w którym tematy trywialne przedstawia się jako ważne. “Pochwała łysiny” Synezjusza, “Pochwała głupoty” Erazma.

Arruns

Arruns: syn Porsennny, władcy Etrusków. Zginął pod Aricją.

Konstrukcja absolutna

Konstrukcja absolutna: konstrukcja składniowa składająca się z rzeczownika (zaimka itp.) w odpowiednim przypadku i formy imiesłowowej. Typowa dla języków klasycznych (ablativus absolutus, genetivus absolutus).

Adranum

Adranum, Hadranum: miasto na Sycylii, założone przez Dionizjusza I w miejscu świątyni Adranosa. Miejsce bitwy Timoleona z Koryntu z Hiketasem . Obecnie Adrano. Zachowane ruiny grecko-rzymskie.

Adagium

Adagium: kultura średniowieczno-renesansowa stosuje rozróżnienie adagium/proverbium. Adagium pochodzi ze starożytności pogańskiej, proverbium z Pisma Świętego. W języku polskim znaczenie odmienne niż przy angielskim i francuskim “adage” – tam słowo to oznacza raczej przysłowie pochodzenia ludowego.

Abaton

Abaton: niedostępna komnata, część świątyni lub cały okręg sakralny w religii starożytnej Grecji. Szczególnie znany był Abaton w świątyni Asklepiosa w Epidauros. Także wyobrażone miejsce w mitologii Thomasa Bulfincha.

Actio

Actio: jeden z działów retoryki. Wykonanie mowy. W zasadzie synonim pronuntiatio, gdzie jednak mniejszy nacisk kładzie się na grę aktorską (ciałem).

Accusatio

Accusatio: w retoryce rzymskiej mowa oskarżycielska, względnie kategoria (categoria), akt wykazania zła w postępowaniu przeciwnika lub element mowy mający taki charakter.

Acta martyrum

Acta martyrum, gesta martyrum: “Protokoły sądowe męczenników”, relacje pisane z procesu i męczeństwa pierwszych chrześcijan. Dały początek późniejszej literaturze hagiograficznej.

Afodos

Afodos: w teatrze greckim (zejście chóru ze sceny). Także figura retoryczna (=anachoresis).

Adynata

Adynata: “niedorzeczności”, “niemożliwości” w literaturze. Rozumiane mogą być jako figura retoryczna, humorystyczne utwory fabularne (zwłaszcza w literaturze ludowej), względnie anegdoty i facecje, lub jako nonsensowne motywy literackie.

Biografia

Biografia: opowieść o życiu konkretnej jednostki, zazwyczaj wyjątkowej i ważnej w historii. Nazywana też życiorysem. Artykuł stanowi historyczny przegląd rozwoju biografistyki, definiuje ją i pojęcia powiązane (jak autobiografia czy literatura biograficzna).

Abak

Abakus: także abak, liczydło – zwłaszcza w starożytności. Określane także jako “tabliczka Pitagorasa”. Podobny charakter ma chiński suanpan czy japoński soroban.