Danae

Danae (Δανάη) – postać w mitologii greckiej, matka herosa Perseusza, kochanka Zeusa, który zstąpił na nią pod postacią złotego deszczu. Występuje także w mitologii rzymskiej, przy czym mit italski to nieco odmienna wersja jej historii. W późniejszej literaturze i sztuce motyw Danae występuje głównie w wersji zaczerpniętej z Metamorfoz Owidiusza.

Danae – mitologia grecka i rymska

Danae była kobietą niezwykłej urody, piękniejszą, niż jakakolwiek inna, która żyła w jej czasach. Jej ojcem był Akrizjos (Akrisios), król Argos; Matką była Euridike, córka Lakedajmona i Sparty. Urodziwa córka była jednak dla Akrizjosa nie radością, ale niezwykłym zmartwieniem. Wyrocznia delficka przepowiedziała mu bowiem, że zabije go syn własnej córki. Akrizjos zastanawiał się, jak uniknąć złego losu (fatum). Jedynym pewnym sposobem odwrócenia fatum byłoby zabicie Danae – Akrizjos nie chciał jednak zabić własnej córki nie tylko ze względu na uczucia ojcowskie, ale także z obawy, że wywoła w ten sposób gniew bogów.

Uciekł się więc do innego rozwiązania. Zbudował domek (wieżę) z brązu, w którym zamknął swoją córkę – z domku tego nie dało się wyjść. Zapieczętował go i ukrył – w domku był tylko jeden mały otwór, przez który wpadało powietrze i trochę światła. Pilnowało go też w wielu strażników. W ten sposób córka Akrizjosa przeżyła, nie mogła jednak począć zagrażającego mu syna.

W pięknej dziewczynie zakochał się jednak władca bogów, Zeus, który był skłonny do przygód miłosnych ze śmiertelniczkami. Zstąpił na nią z nieba w postaci złotego deszczu, który wypełnił jej więzienie. W tej postaci zapłodnił Danae, która urodziła syna – nadano mu imię Perseusz.

Król Akrizjos wpadł we wściekłość – bał się jednak zabić syna Danae tak samo, jak obawiał się zabić ją samą. Zdecydował więc, że umieści oboje w miejscu bardzo niebezpiecznym, w którym z pewnością poniosą śmierć – sam jednak nie będzie zabójcą. Zamknął więc Danae i małego Perseusza w wielkiej skrzyni, którą wrzucił w morze.

Skrzynia długo wędrowała po morzach, czuwał nad nią jednak Zeus. Wbrew nadziejom Akrizjosa nie rozbiła się i bezpiecznie osiadła na brzegu greckiej wyspy Serifos na Morzu Egejskim. Tam odnalazł ją Diktys, brat władcy wyspy tytana Polidektesa (Polydektes).

Przekazy mitograficzne o pobycie Danae i Perseusza na wyspie Serifos są rozbieżne. Według jednych zły król Polidektes zakochał się w Danae, która jednak opierała mu się. Według innych Diktys zaprowadził ją do Polidektesa, po czym została żoną władcy wyspy. Według pierwszej wersji, Polidektes postrzegał dorastającego Perseusza jako przeszkodę w swoich zamiarach – heros Perseusz, jako syn Zeusa, cechował się niezwykłą siłą i odwagą, był zdolny do obrony matki.

Polydektes uknuł więc plan przeciw Perseuszowi – skłonił go podstępem do przyniesienia mu głowy potwora Meduzy. Z pomocą bogów, Perseusz wykonał to trudne zadanie, które Polidektesowi wydawało się niewykonalnym. W drodze Perseusz miał też wiele innych przygód – m.in. uwolnił piękną kobietę o imieniu Andromeda, przykutą do skały i rzuconą na pożarcie wężowi morskiemu. Matka Andromedy obraziła bogów głosząc, że Andromeda jest piękniejsza od córki boga morza (hybris). W zemście Posejdon zesłał potwora, węża morskiego, który pożerał ludzi – wyrocznia oznajmiła, że nieszczęście można odwrócić tylko wtedy, gdy w ofierze złoży się samą Andromedę. Perseusz, który pokochał Andromedę, pokonał potwora morskiego i udał się z nią do jej rodziców, by uzyskać ich zgodę na jej poślubienie.

Wraz z Andromedą Perseusz powrócił na Serifos, aby uwolnić swoją matkę. Miał przy sobie stale głowę Meduzy, która była niebezpieczna, gdyż samo spojrzenie na nią zamieniało ludzi w kamień. Odkrył, że Danae zbiegła i ukryła się – udał się więc do pałacu Polidektesa, gdzie odbywał się właśnie huczny bankiet. Wyjął głowę Meduzy, zamieniając w kamień gości Polidektesa i samego tyrana. Panowanie nad wyspą przekazał Diktysowi. Po odnalezieniu Danae postanowił powrócić razem z nią do ojczyzny. Danae powróciła do swojej przebywającej w Argos matki Eurydike, Perseusz udał się zaś na poszukiwanie Akrizjosa.

W drodze Perseusz wziął udział w zawodach sportowych (por. Agon – igrzyska). Rzucał dyskiem, dysk wymknął mu się jednak, trafiając w publiczność. W ten sposób przepowiednia wyroczni Apollina sprawdziła się, Akrizjos zginął z ręki wnuka, przypadkowo uderzony dyskiem.

Italska wersja mitu

Italska wersja mitu inaczej przedstawia jego zakończenie. Porzuceni w skrzyni Danae i Perseusz dotarli nie do ojczyzny, ale do Lacjum. Tam Danae poślubiła mężczyznę o imieniu Pilumnus, wraz z którym założyła miasto Ardea. Synem Pilumnusa i Danae był Daunus, przodek Turnusa, głównego antagonisty Eneidy. Wersja rzymska mitu znana jest głównie właśnie dzięki Wergiliuszowi, autorowi Eneidy (VII 372, 409), a także z komentarza Serwiusza do Eneidy.

Źródła mitograficzne

Mit o Danae znany jest głównie dzięki historykowi Apollodorowi, z jego dzieła Bibliotheke – Biblioteka opowieści mitycznych (Danae zamknięta w brązowym pokoju – 2.3.2, 2.4.1; poczęła Perseusza za sprawą Zeusa – 2.4.1; wrzucona do morza, dryfuje wraz z Perseuszem na Serifos – 2.4.1; pokochana przez Polidketesa – 2.4.1; wraca z Perseuszem do Argos – 2.4.3). Szeroko opisuje jej historię także Herodot w Dziejach (matka Perseusza, córka Akrizjosa – 2.1; 6.53; 7.61; 7.150). Poza tym wymieniają ją m.in. bajkopisarz Hyginos (Fabulae, 63; 155; 224).

W kulturze nowożytnej przyjęła się jednak głównie wersja z Metamorfoz Owidiusza (IV, 611), na której wzorowali się późniejsi malarze. Nieco odmienną rzymską wersję podaje Wergiliusz w Eneidzie (VII, 371) i komentarz Serwiusza do Eneidy.

Kontekst i interpretacja mitu. Główne tematy i symbole

Dane przedstawiana jest w mitologii jako bierna ofiara fatum. Nie podejmuje działań, jej historię kształtują wyłącznie jej wrogowie (Akrizjos, Polydektes) i przyjaciele (Zeus, Perseusz). W sumie Danae symbolizuje więc niewinność i bezbronność oraz bierność – takim symbolem jest również w dziełach sztuki. Jest to także bierność seksualna i uzależnienie kobiety od mężczyzn (ojca, kochanka, syna), co w sztuce często podkreśla ukazywanie Danae w pozycji leżącej. Ojciec więzi Danae ze strachu przed karą bożą. Zachodzi ona w ciążę za sprawą niespodziewanych i tajemniczych odwiedzin Zeusa, nad którymi nie ma żadnej kontroli, Przed tyranią Polydektesa broni ją syn, sama jednak nie ma żadnej możliwości obrony. Podobny charakter mają indoeuropejskie bajki o księżniczce zamkniętej w wieży (wykazujące zbieżność treściową z mitem), a nawet relacja między rycerzem i damą serca w epice średniowiecznej.

Zeus odwiedza Danae pod postacią złotego deszczu, jest ona jednak w mitologii greckiej jedną z wielu kochanek Zeusa, przy czym dla każdej z nich miłość boga wiązała się z cierpieniem, często o charakterze konfliktu tragicznego. Królowa Sparty Leda została uwiedziona przez Zeusa, który przybrał postać łabędzia. Antiope Zeus uwiódł w postaci satyra, w połowie człowieka, w połowie kozła. Chcąc uwieść pochodzącą z Teb Alkmenę, Zeus przybrał postać jej własnego męża. Nimfę Kalisto Zeus uwiódł przybierając postać swojej córki, dziewiczej bogini łowów Artemidy. Mity te są świadectwem wielkiej wagi, którą starożytni Grecy przywiązywali do męskiej siły i do samej męskości – świadectwo męskości stanowiło już samo spłodzenie wielu dzieci. Jednocześnie są świadectwem niskiej pozycji społecznej kobiet w społeczeństwie greckim. Szczególne znaczenie w micie ma sam złoty deszcz, który jest motywem tajemniczym – łączy się w nim niejasna i prawdopodobnie archaiczna symbolika religijna i erotyczna, niewątpliwie jest on symbolem płodności.

Mit o Danae w sztuce. Nawiązania kulturowe

Od starożytności aż do dziś wyobraźnię wieli pobudza przedziwny obraz pięknej Danae odwiedzanej przez Zeusa w postaci złotego deszczu – jest to najczęstszy związany z Danae motyw w sztuce. Scena ta inspirowała często malarzy i innych artystów. Widoczne jest to nawet w starożytności chrześcijańskiej – pierwsi chrześcijanie widzieli mit Danae jako metaforę Bożej miłości, “zstępującej” na człowieka z nieba.

Mit o Danae w kulturze średniowiecza

Mit o Danae znany był także w kulturze średniowiecza, w której interpretowano go w sposób, który wydać nam się może dziś bardzo oryginalny – Danae postrzegana była jako prefiguracja Matki Bożej. Jest to typowo średniowieczna alegoreza – warto zwrócić uwagę, że w sposób alegoryczny odczytywano w średniowieczu nie tylko treści biblijne, ale także mitologiczne. W średniowieczu Danae to alegoria czystości oraz alegoryczny (i poniekąd dosłowny) przykład niepokalanego poczęcia – mitologiczna Danae zachodzi w ciążę dzięki boskiej interwencji. Temat jest więc w kulturze i sztuce średniowiecza obrazem zwiastowania i niepokalanego poczęcia. Spośród motywów biblijnych, w podobny sposób interpretacja alegoryczna traktuje runo wełny Gedeona, na które spada z polecenia Boga deszcz (Księga Sędziów, 6,32) – także to staje się symbolem mistycznego poczęcia.

Danae w sztuce nowożytnej

Mit Danae stosunkowo często pojawia się w literaturze starożytnej Grecji. Czerpią z niego tragicy (Ajschylos, Sofokles – niezachowana tragedia Danae, Eurypides – niezachowana tragedia Danae ) i poeci liryczni (Symonides z Keos). Danae występuje także w greckim malarstwie wazowym i w rzymskim malarstwie pompejańskim. Według mitologii, miłosne przygody Zeusa i księżniczki miała przedstawić w swoich tkaninach Arachne, co podkreśla ich wizualną i symboliczną atrakcyjność.

Szczególnie często Danae przedstawiało malarstwo mitologiczne epoki renesansu. Było tak również dlatego, że mit dawał malarzom możliwość ukazania nagiej postaci kobiecej. Najbardziej znane obrazy przedstawiające Danae stworzyli Correggio (ok. 1531, Rzym, Galleria Borghese) i Tycjan (1554, Wiedeń, Kunsthistorisches Museum). Oba ukazują Danae w pozycji leżącej, akcentując jej bierność i uległość. Jan Gossaert (1527; Monachium, Stara Pinakoteka) wybrał odmienny model – księżniczka przedstawiona jest w pozycji siedzącej, przy czym jest tylko częściowo obnażona. Bardziej niż jej postać, malarza fascynują spadające z góry płatki złota. Poza tym Danae malowali m.in. Tintoretto, Antoon van Dyck, Rembrandt i Giovanni Battista Tiepolo. W sztuce XIX wieku wizerunek Danae stworzyli np. Edward Burne-Jones i Gustav Klimt (1907-1908, Galerie Würthle).

Richard Strauss skomponował opartą na micie operę Miłość Danae (Die Liebe der Danae), z librettem Josepha Gregora. Dzieło to, ukończone w 1940 roku, wystawione zostało dopiero w 1952 roku. Jak inne późne opery Straussa oparte na tematach mitologicznych, jest to żartobliwa trawestacja mitu, łącząca elementy komediowe z lirycznymi.