Azjanizm

Azjanizm, także styl azjański lub wymowa azjańska – w retoryce starożytnej, jeden z stylów retorycznych. Charakteryzowany jako styl “kwiecisty”, “bujny”, “malowniczy”, “rozlewny”, “obfity”, “przeładowany”, “harmonijny”, “pełen dowcipu”, “sentencjonalny”, pełen “barokowej przesady”. Postulaty stawiane w starożytności wobec stylu retorycznego nie stanowiły jednolitej i spójnej koncepcji – konkurowały ze sobą różnorodne style oratorskie, zwłaszcza attycyzm i azjanizm. Oba wykształciły się w epoce hellenistycznej, przy czym attycyzm powstał jako nawiązująca do panującej w Atenach wymowy okresu klasycznego w V i IV wieku p.n.e. reakcja przeciw azjanizmowi. Styl azjański odznaczał się szczególną ozdobnością (ornatus) chwytów stylistycznych, znacznym nagromadzeniem figur retorycznych i tropów, zamiłowaniem do wyrazistych efektów brzmieniowych, stosowaniem niezwykłych form językowych, użyciem krótkich i silnie  zrytmizowanych zdań.

Azjanizm funkcjonował nie tylko w oratorstwie, ale także w literaturze starożytnej Grecji i Rzymu oraz epok późniejszych, a więc jako odmiana stylu literackiego.

W innych językach: angielski – Asianism; francuski – style asiatique; niemiecki – Asianismus.

Od retoryki greckiej okresu klasycznego (rozwijającej się w V i IV wieku p.n.e.) różniły go w sposób najbardziej wyrazisty niezwykłe formy językowe. Były one obce wobec klasycznego dialektu attyckiego – język retoryki azjańskiej pełen był neologizmów i barbaryzmów. Także krótkie, zrytmizowane zdania różniły azjanizm od stylu klasycznego, dla którego typowy był okres retoryczny, rozbudowane zdanie złożone z hierarchicznie uporządkowanych członów. Rytmika zdań zbliżała styl prozy mówców reprezentujących ten styl do stylu poetyckiego.

Mówcy azjańscy starali się wpływać mniej na intelekt słuchaczy za pomocą logicznej argumentacji, a bardziej na ich uczucia i wyobraźnie. Właśnie temu służyło bogate obrazowanie, nagromadzenie figur retorycznych (takich jak metafora, personifikacja, metonimia, stopniowanie), obfite stosowanie antytez, pytań retorycznych i zdań wykrzyknikowych. Azjaniści posługiwali się też patetycznym, pełnym przesady sposobem wykonywania swoich mów.

Azjanizm: Przedstawiciele, historia, główne ośrodki

Mimo że wymowa azjańska odbiegała od klasycznego dialektu attyckiego, a styl attycki nawiązywał do niego – nazwa “azjanizm” wiąże się nie tyle z kwestiami językowymi, co z położeniem geograficznym głównych szkół retorycznych, które go praktykowały. Azjanizm powstał bowiem w miastach greckich w Azji mniejszej objętej kulturą hellenistyczną (Jonia, Frygia, Karia, Myzja), tam też  istniały główne szkoły retoryczne, w których był rozwijany. W azjanizmie obecne są pewne cechy orientalne, azjatyckie, obce klasycznej kulturze greckiej (orientalizm) – nie można jednak mówić o pochodzeniu słowa “azjanizm” bezpośrednio od słowa “Azja”, choć niewątpliwie istnieje tu wiele asocjacji kulturowych.

Za twórcę i głównego przedstawiciela stylu azjańskiego uważany jest Hegezjusz z Magnezji (Hegesias z Magnezji), położonej w Azji mniejszej (Jonia). Żył on w III wieku p.n.e., u progu epoki hellenistycznej – jego główne dzieła to Historia Aleksandra Wielkiego i Pochwała Rodos. Chociaż azjanizm odrzucał klasyczną retorykę ateńską (Demostenes, Lizjasz), w dużej mierze nawiązywał do ateńskiej sofistyki i tradycji retorycznej sofistów (Gorgiasz z Leontinoj, Trazymach z Chalcedonu).

Już w II wieku p.n.e. azjanizm wpłynął silnie na literaturę i retorykę rzymską. Stał się wtedy, tak w wymowie rzymskiej, jak i greckiej, dominującym stylem deklamacji szkolnych i popisowych. Najwybitniejszym reprezentantem azjanizmu w wymowie rzymskiej był Hortensjusz (Quintus Hortensius Hortalus, II/I wiek p.n.e.), z którego mów zachowały się jednak tylko fragmenty. Inni reprezentanci azjanizmu rzymskiego to np. Gajusz Grakchus i Tyberiusz Grakchus, Scypion Starszy i Scypion Młodszy, Lucjusz Licyniusz Krassus, Seneka Filozof (Seneka Młodszy).

Pozycję pośrednią między attycyzmem i azjanizmem zajmował cyceronianizm. Jego twórcą był Marek Tulliusz Cyceron, najwybitniejszy mówca rzymski. Styl Cycerona kształtował się w okresie szczególnie gorących antagonizmów między azjanizmem a attycyzmem. Cyceron gorąco krytykował surowy attycyzm, np. reprezentowany w prozie historycznej Juliusza Cezara. Sam stronił jednak także od nadmiernej wybujałości azjanizmu, starając się czerpać z ideałów obu orientacji, niwelując obecną w obu dogmatyczną jednostronność. Choć określał się jako attycysta (odrzucając stawiane mu zarzuty o azjanizm), jego styl uważany jest dziś często właśnie za “umiarkowany azjanizm”.

Następnie azjanizm utrzymywał się w szkołach deklamatorów i w twórczości wielu pisarzy i mówców okresu cesarstwa rzymskiego. Obecny był zwłaszcza u przedstawicieli “drugiej sofistyki”. Wywarł także duży wpływ na ostatnich przedstawicieli rzymskiej literatury pogańskiej. Praktykowali go jednak od IV wieku n.e. także wykształceni autorzy chrześcijańscy. Przyjął się szeroko w wymowie chrześcijańskiej, w tym kościelnej – szczególnie wschodniej, bizantyjskiej. W historyzującej wymowie bizantyjskiej obecny był zresztą bardzo szeroko.

Oba style, azjanizm i attycyzm, obecne były także w doktrynach retorycznych i poetyckich nowożytności. Powrót do tendencji typowych dla azjanizmu widoczny jest zwłaszcza w retoryce baroku, w której obecne było zamiłowanie do ozdób, bogactwa formy i stylu. Jako bardzo wyrazisty  i barwny wzorzec stylistyczny, jaskrawo opozycyjny wobec prostoty attycyzmu, wywarł bardzo znaczny wpływ na kulturę oraz świadomość literacką i oratorską nowożytnej Europy.