Sól attycka

Sól attycka – określenie metaforyczne oznaczające taki sposób wysłowienia się, który łączy cięty dowcip z prostotą, dobrym gustem i elegancją wyrazu.


Ten sam związek frazeologiczny występuje także w wielu innych językach, np. w języku angielskim – Attic salt; w języku francuskim – sel attique; w języku niemieckim – Attisches Salz.

Sól i smak w starożytności

Samo słowo “sól”, tak u Greków, jak i u Rzymian, było częstym przenośnym określeniem dowcipu. Według Cycerona Scipio omnes sale superabat – “Scypion przewyższał wszystkich dowcipem” (dosłownie “solą”). Łacińskie słowo sal (dopełniacz salis) oznacza nie tylko sól, słoną wodę, słony smak czy nawet morze, ale też smak w ogóle, dobry gust, bystry umysł, dowcip, humor. Wiąże się to z faktem, że silny smak soli (bez której potrawy są mdłe – w dodatku sól była w starożytności raczej rzadkim i drogim towarem) utożsamiono wpierw ze smakiem w sensie fizjologicznym, a następnie z gustem, smakiem w sensie przenośnym.

Podobnie słowo greckie ἅλς, hals, oznaczać prócz soli mogło także dowcip. Jest to jednak w grece znaczenie o wiele rzadsze i mniej wyraziste, niż w łacinie, spotkać je można raczej u pisarzy późniejszych, jak Plutarch. Sól jako symbol czegoś szczególnie cennego, najlepszego, występuje także w oryginalnie greckim tekście Pisma Świętego (“jesteście solą ziemi”, Mt 5,13 – co oznacza chrześcijan jako najbardziej wartościowych ludzi) – symbolika ta obecna jest zresztą w wielu kulturach.

Słony dowcip

Także w języku polskim występuje bardzo podobne określenie – słony dowcip. Pierwotnie oznaczało ono dowcip “mocny”, po prostu “dobry” – dziś jednak pod wyrażeniem “słone dowcipy” rozumie się raczej żarty o nieprzyzwoitym, a nawet wulgarnym charakterze. W języku polskim mowa “zaprawiona solą” to zresztą nie tylko mowa dowcipna czy sprośna, ale także roztropna i rozważna.

Sól attycka i attycyzm

W określeniu “sól attycka” ma się na myśli nie tylko samą ciętość dowcipu, ale także precyzję i trafność. Wytworność i elegancka prostota charakteryzowały wymowę attycką w szczytowym okresie jej rozwoju – złoty wiek retoryki greckiej to V i IV wiek p.n.e. (żyli wtedy najsławniejsi mówcy attyccy, jak Lizjasz, Izokrates, Demostenes).

Ideał stylistyczny klasycznej retoryki ateńskiej podjęty został i był kontynuowany przez kierunek w retoryce znany jako attycyzm. Reprezentanci attycyzmu rygorystycznie przestrzegali czystości języka (a konkretnie czystości klasycznego dialektu attyckiego, którym posługiwali się wielcy mówcy ateńscy) oraz dążyli – w odróżnieniu od reprezentantów azjanizmu – do prostoty i surowości stylu retorycznego, realizując tym samym ideał stylistyczny zawarty w wyrażeniu “sól attycka”.


Tagi
Encyklopedia kultury antycznejEncyklopedia literaturyEncyklopedia retorykiKsięga przysłówLeksykon języka łacińskiego

2 komentarze do “Sól attycka”

  1. Czy określenie “przysolić komuś” , “ale mu przysolił” mogło mieć kiedyś właśnie takie znaczenie o jakim piszą państwo powyżej? Bo dziś odnosi się raczej do konfrontacji fizycznej.

    Odpowiedz
    • Nie potrafię odpowiedzieć na to pytanie, ale szybki przegląd źródeł skłania do pewnych przypuszczeń. Z pewnością “dosolić (komuś)” i “przysolić (komuś)” to typowe wyrażenia ekspresywne, których etymologia nie wiąże się z solą attycką. Należą one do większej grupy wyrażeń ekspresywnych, które pochodzą od nazw przypraw (http://kwartjez.amu.edu.pl/teksty/teksty2010_1_1/Jawor.pdf). Według Elektronicznego słownika języka polskiego XVII i XVIII wieku czasowniki te pojawiły się w języku polskim dość późno, około 1612 roku (np. w Sielankach Szymona Szymonowica). Oprócz znaczenia dosłownego (solenie potraw), miały też znaczenie metaforyczne – np. według Słownika Staropolskiego M. Arcta słowo “przysolić” znaczyło “oskarżać”, “denuncjować” (https://pl.wikisource.org/wiki/M._Arcta_S%C5%82ownik_Staropolski/P_(ca%C5%82o%C5%9B%C4%87). Wydaje się więc, że istnieje pewne podobieństwo znaczeniowe (początkowo “przysolić” odnosiło się głównie do siły słów, zwłaszcza przed sądem), ale etymologia jest rozbieżna.

      Odpowiedz

Dodaj komentarz