Ekologia miejska (ekologia miasta)

Ekologia miejska, także ekologia miasta (w języku angielskim: urban ecology) – dział ekologii stosowanej obejmujący badania nad relacjami między ludźmi i innymi organizmami na terenach miejskich. Jako dyscyplina naukowa stanowić może dział ekologii jako nauki biologicznej, uprawiać można ją jednak także z perspektywy nauk społecznych oraz urbanistyki. a także nauk ekonomicznych i politycznych. Przedmiotem zainteresowania ekologii miejskiej są np. interakcje ludzi i innych organizmów ze środowiskiem oraz ich reakcje na zmiany środowiskowe typowe dla obszarów miejskich.

W antropologii kulturowej teorie i metody badawcze ekologii miejskiej pozwalają na badanie powstawania i rozwoju miast oraz wpływu środowiska miejskiego na zachowanie zbiorowości ludzkich. W urbanistyce pozwalają na optymalizację planowania przestrzeni miejskiej.

Ekologia miasta a urbanizacja

Ekologiczne teorie urbanizacji obecne są szeroko w badaniach archeologicznych, w tym teoriach dotyczących tego, jak powstawały najstarsze miasta w historii ludzkości. Powstanie miast było nie tylko zmianą relacji między ludźmi a środowiskiem naturalnym, ale też skutkiem tego rodzaju zmian.

Na powstanie archeologicznych koncepcji rozwoju pierwszych miast wpływ wywarł także maltuzjanizm – pogląd, według którego pozbawiona zewnętrznej kontroli populacja ludzka stale wzrasta. Duże znaczenie miały również badania archeologiczne nad powstaniem rolnictwa w okresie neolitu, na który największy wpływ wywarł australijski archeolog i antropolog Vere Gordon Childe (1892-1957). Childe wskazywał na fakt, że powstanie rolnictwa jednocześnie skłoniło ludzi do przyjęcia osiadłego trybu życia i spowodowało produkcję nadwyżek żywności. Umożliwiło to specjalizację, w tym wykształcenie się zawodów. Ludzie mogli odtąd zajmować się głównie lub wyłącznie rzemiosłem, sztuką czy też sprawowaniem władzy. Specjalizacja doprowadziła jednak do pogłębienia się różnic ekonomicznych i społecznych między ludźmi. Tak w starożytności, jak i dzisiaj różnice te są większe w miastach, niż na terenach wiejskich.

W latach 50. XX wieku szczególne znaczenie dla badań nad powstawaniem i rozwojem miast miał neoewolucjonizm w antropologii kulturowej. Jeden z jego głównych przedstawicieli, Leslie White, traktował kulturę jako układ termodynamiczny. Wraz ze wzrostem energii w rozumianej jako tego rodzaju układ kulturze przyjmuje ona zawsze charakter kultury miejskiej. Wielu badaczy społeczeństwa działających w tym okresie (m.in. Karl Wittfogel, Marshall Sahlins, Julian Steward i Robert L. Carneiro) postrzegało procesy urbanizacyjne jako rodzaj adaptacji ekologicznych (por. adaptacja biologiczna, adaptacja kulturowa). Przykładem może być omawiane przez Wittfogela przystosowanie organizacji społecznej i politycznej do specyficznych warunków wymagającego sztucznej irygacji rolnictwa obszarów suchych (np. starożytnego Egiptu). Ekologiczne wyjaśnienia powstawania miast miały jednak często charakter mechanicznego przeniesienia pojęć biologicznych do nauk społecznych. Współcześnie wciąż odgrywają dużą rolę, nie pomija się już jednak roli czynników takich jak obronność, religia i ideologia.

Teorie ekologiczne stosowane są oczywiście także do wyjaśniania wzrostu i przemian miast współczesnych. Badania takie rozpoczęła w latach 20. szkoła chicagowska w socjologii – stanowiły one początkowy etap rozwoju ekologii społecznej. Założyciele szkoły chicagowskiej – Ernest Burgess i Robert E. Park – posługiwali się metaforą “miasta jako laboratorium”. Wzrost i rozwój miasta tłumaczyli pojęciami zaczerpniętymi z ekologii, odwołując się np. do pojęcia niszy ekologicznej. Nisza ekologiczna to np. każdy peryferyjny obszar miasta – obszary takie skupione są koncentrycznie wokół centrum miejskiego. Miasto jako całość stanowi ekosystem, a zarazem półotwarty układ energetyczny. Energia niezbędna jest tak do podtrzymywania istniejących nisz ekologicznych miasta, jak i do umożliwienia ich przemian i sukcesji. Rozwój miasta porównać można do złożonych procesów powstawania i sukcesji ekosystemów leśnych. Także indywidualne potrzeby i dążenia mieszkańców miast zależą według przedstawicieli szkoły chicagowskiej od niszy ekologicznej, w których się znajdują. W późniejszym okresie swojej działalności szkoła chicagowska w socjologii bardziej niż na ekologicznych modelach miast skupiała się na analizie statystycznej demografii miast. Krytykowano ją za lekceważenie ujęć jakościowych oraz brak zainteresowania zjawiskami indywidualnymi i historycznymi, Wypracowane przez szkołę chicagowską techniki analizy ilościowej, w tym także te, które odwołują się do modelowania ekologicznego, okazały się jednak twórcze. Do dziś stanowią ważny element planowania przestrzeni miejskiej, w tym zabudowy i rozwoju “organizmu miejskiego”.

Miasta, środowisko naturalne i zrównoważony rozwój

Miejski ekosystem antropogeniczny wchodzi w złożone relacje nie tylko ze środowiskiem społecznym, ale także ze środowiskiem przyrodniczym i ze środowiskiem abiotycznym. W dużej mierze wpływ środowisk miejskich na naturalne jest negatywny. Miasta przyczyniają się do wytwarzania wszelkiego rodzaju zanieczyszczeń (w tym przemysłowych). Już sama ich ekspansja terytorialna przyczynia się do ograniczenia naturalnych habitatów (siedlisk). Istotny jest także wpływ tych czynników na jakość życia w samym środowisku miejskim. Relacje między środowiskiem naturalnym i antropologicznym stanowią więc oddziaływania wzajemne. Przykładem może być spłukiwanie pochodzącego z trawników azotu do rzek i mórz – azot zmienia strukturę środowiska naturalnego (wpływając na ryby i mięczaki). Jednocześnie związane z tym ograniczenie połowów ryb i mięczaków negatywnie odbija się na życiu nadmorskiego miasta.

Niejednokrotnie w historii ludzkości wpływ miast na środowiska naturalne był na tyle negatywny, że zniszczenie środowiska naturalnego doprowadzało do zniszczenia samych miast. Poświadczają to badania archeologiczne – do czołowych archeologów badających te zjawiska należeli np. Joseph Tainter i Charles L. Redman. Zmiany w środowisku naturalnym wywołane przez miasta doprowadzały często do tego, że ich mieszkańcy je opuszczali. Być może tego rodzaju katastrofa ekologiczna stała się przyczyną upadku cywilizacji doliny Indusu.

Długotrwałe skutki wpływu miast na środowisko określa się jako “ślad ekologiczny” (ecological footprint). Pojęcie to wprowadził w 1992 roku kanadyjski uczony William E. Rees. Planiści miejscy i aktywiści ekologiczni, których interesuje zrównoważony rozwój miast, starają się ujmować ślad ekologiczny (w tym “ślad węglowy”) w kategoriach ilościowych. Ważna jest jednak także analiza jakościowa zwyczajów, preferencji i wartości żywionych przez mieszkańców miast. Oba te podejścia stara się łączyć nowo powstała nauka, ekonomia ekologiczna. Pojęcia zaczerpnięte z ekologii połączone z analizą rynku pozwalają na podejmowanie racjonalnych, praktycznych decyzji ekonomicznych.

Istnieją także pozytywne dla środowiska naturalnego aspekty urbanizacji. Należy do nich większa wśród mieszkańców dużych miast świadomość potrzeby ochrony środowiska – świadomość ta stale się zresztą zwiększa. Na tego rodzaju pozytywne aspekty urbanizacji zwracał uwagę zajmujący się ekologią społeczną uczony Stephen Kellert.

Relacje między środowiskiem naturalnym a antropogenicznym środowiskiem miejskim ważne są także dla badań nad stanem zdrowia mieszkańców miast. Życie w mieście w przeciągu dziejów wiązało się ze zwiększonym ryzykiem zachorowań (zwłaszcza na choroby zakaźne) oraz z mniejszym zróżnicowaniem diety. Badania historyczne nad związkiem miast ze zdrowiem, epidemiologią i wyżywieniem prowadzili np. antropolog George J. Armelagos (Disease in Ancient Nubia), antropolog Mark Nathan Cohen (Health and the Rise of Civilization), historyk Lewis Mumford (The City in History) i biolog Jared Diamond.

Ekologia miejska a ruchy społeczne (ruchy miejskie)

Mniejszości etniczne i osoby o niskich dochodach często zamieszkują te obszary miast, które uznawane są za “niezdrowe”, “zanieczyszczone” – nie tylko pod względem ekologicznym, ale także toksykologicznym i epidemiologicznym. Sytuacja taka budzi sprzeciw ruchów społecznych związanych z tzw. zieloną polityką. Próby przezwyciężenia dostrzeganej dyskryminacji ekologicznej (wykluczenie ekologiczne) mniejszości i osób o niskich dochodach stanowią element koncepcji określanej jako “sprawiedliwość ekologiczna”. Koncepcja sprawiedliwości ekologicznej znajduje wyraz tak w aktywizmie społecznym, jak i w badaniach naukowych dotyczących relacji wykluczenia społecznego z ekologią. Badania tego rodzaju prowadzą przede wszystkim socjologowie (np. Dorceta Taylor) i antropolodzy (np. Melissa Checker i Vivienne Bennett), według których istnieje silny związek między wykluczeniem ekologicznym a dyskryminacją płciową, klasową i rasową.

Inny nawiązujący do badań ekologii miasta rodzaj aktywizmu społecznego to próby przekształcenia przestrzeni miejskiej. Już na początku XIX wieku amerykański architekt krajobrazu Frederick Law Olmstead dążył do przezwyciężenia barier społecznych w Stanach Zjednoczonych poprzez rozbudowę obszarów naturalnych i parków na terenie miast. Poglądy Olmsteada rozwijają także współcześni ekolodzy miejscy, np. William R. Burch (The Structure and Dynamics of Human Ecosystems).

Ekolodzy dążą zazwyczaj do odtworzenia siedlisk przyrodniczych na obszarach naturalnych. Wraz z rozwojem ekologii miejskiej pojawia się jednak także dążenie do odtwarzania siedlisk przyrodniczych na obszarach zurbanizowanych. Tendencja ta ma także bardziej ogólny charakter, oznaczając dążenie do przekształcenia relacji sfery działalności człowieka i sfery procesów biologicznych. Ma się tu na myśli np. integrację obszarów zabudowanych z obszarami leśnymi czy też oczyszczającymi wodę obszarami podmokłymi.

Bibliografia:

• Mark Nathan Cohen, Health and the Rise of Civilization, Yale University Press, 1989.
• Henryk Zimny, Ekologia miasta, Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk, 2005.