Album

Album – publikacja ilustracyjna, której treść stanowią przede wszystkim rysunki, fotografie oraz reprodukcje dzieł plastycznych, tekst – o charakterze komentarza do zdjęć i rysunków – ma natomiast charakter uzupełniający. W drugim znaczeniu – podobnego rodzaju tekst niepublikowany, zeszyt lub książka (zbiór, kolekcja) przeznaczone do wpisywania krótkich tekstów (szczególnie pamiątkowych), zbierania fotografii (np. kolekcja zdjęć rodzinnych), wycinków prasowych, pocztówek, znaczków pocztowych (album filatelistyczny – klaser, wkładnik) itp.


W tym drugim znaczeniu album to często synonim terminów “pamiętnik” i “sztambuch”. Określenie to pojawiło się już w XVI wieku, w formie album amicorum, oznaczającym już wtedy książeczkę pamiątkową służącą do zamieszczania życzeń, sentencji i krótkich utworów literackich przez przyjaciół i znajomych posiadacza.

Niekiedy określenie to znaczy także tyle co “almanach”, “almanach literacki”, “almanach poetycki”, “pismo zbiorowe”. Zwłaszcza w XIX wieku określano tak różnego rodzaju czasopisma literackie i historyczne, zwłaszcza ukazujące się nieregularnie, np. “Album warszawskie”, “Album literackie“.

Albumy i ich historia. Album jako księga pamiątkowa

Określenie znane było już w starożytnym Rzymie, w kulturze rzymskiej oznaczało bieloną tablicę lub pomalowaną na biało część muru przeznaczoną do zamieszczania ważnych ogłoszeń publicznych, a także prywatnych. Samo słowo wywodzi się z łacińskiego przymiotnika albus – “biały” (w liczbie mnogiej alba). Na uniwersytetach średniowiecznych nazywano tak księgi stanowiące spisy imion profesorów i studentów, niekiedy też znamienitych gości uniwersytetu. Wymienione alba amicorum nazwano tak przez analogię do ksiąg średniowiecznych, omawiany termin współczesny pochodzi zaś właśnie od tego rodzaju sztambuchów.

Tak rozumiane alba, albumy, powstawały już na przełomie XI i XII wieku, najstarsze znane egzemplarze (w tym także z terenu Polski) pochodzą jednak dopiero z XVI wieku. Początkowo obecne były głównie w kulturze studentów (żaków), przede wszystkim w Niemczech. Zawierały one prócz tekstów pisanych także inicjały, emblematy, rysunki, malowidła i wklejane ryciny. Od XVI wieku pojawia się na określenie kolekcji pamiątkowych wpisów prywatnych niemieckie określenie Stammbuch. W Polsce występowało ono w formie sztambuch, znane były też określenia imionnik, imiennik, oraz pochodzące z języka francuskiego określenie suwenir. Później pojawił się termin pamiętnik, nabierający jednak także wielu innych znaczeń.

We wczesnonowożytnej Francji albumy stały się popularne nie tylko wśród studentów, ale także wśród uczonych. Od XVII wieku posiadały je często także kobiety, wśród których stały się one niezwykle modne – najpierw we Francji, następnie w całej Europie. Stan taki trwać miał przez wiele stuleci, kobiety najbardziej lubowały się we wpisach pamiątkowych, naznaczonych emocjami i wspomnieniami, zwłaszcza w epoce romantyzmu. W XVII-wiecznej Francji zaczyna pojawiać się także poezja sztambuchowa – do albumów prowadzonych przez barokowe damy wpisywał się często np. poeta François de Malherbe (1555-1628).

Albumy romantyczne i sentymentalne, należące przeważnie do kobiet, cechowały się wytwornym papierem i kosztowną, wyszukaną oprawą. Swoje rysunki umieszczali w nich wielscy artyści, wiersze (często okolicznościowe i improwizowane, humorystyczne lub melancholijne) wpisywali najwięksi poeci, czasem nawet kompozytorzy umieszczali w nich zapisy nutowe miniatur muzycznych.

Pod koniec XVIII wieku, na fali sentymentalizmu, albumy stały się bardzo modne w Polsce, zwłaszcza w środowisku puławskim związanym z księżną Izabelą Czartoryską. W romantycznym Wilnie popularne były tak wśród dam, jak i wśród studentów, w tym filomatów i filaretów. W latach 1820-1840 weszły w użycie albumy pamiątek. Cechowały się większym formatem i mniej wartościową treścią, wypełniały je często błahostki. Zaczęto umieszczać w nich znaczki pocztowe, bilety wizytowe, listy, wycinki, sylwetki, fotografie i programy spektakli teatralnych i koncertów, a nawet menu restauracyjne.

Ze względu na błahy charakter takich kolekcji w języku francuskim przyjęło się odtąd określenie bêtisier, a w języku angielskim scrapbook. Bêtise to “głupota”, “głupstwo”, stąd “bêtisier” to “zbiór głupotek”. “Scrap”, “scraps” – to “strzęp”, “resztka”, także “wycinki”. W Stanach Zjednoczonych wytworzyła się, traktowana jako hobby, sztuka ręcznego tworzenia i dekorowania albumów ze zdjęciami rodzinnymi i pamiątkami, określana jako scrapbooking. W ostatnich latach nazwa ta przyjęła się także w Polsce, scrapbooking pozostaje jednak najbardziej popularny w Ameryce. Wraz z popularyzacją fotografii w XX wieku szczególnie popularne stały się albumy fotograficzne – można powiedzieć nawet, że język potoczny utożsamia często ze sobą albumy i albumy na zdjęcia. Albumy zawierać mogą także wykroje i samodzielnie tworzone projekty ubiorów, stanowiąc wtedy własnoręcznie tworzone żurnale.

Albumy plastyczne. Album jako typ publikacji – wydawnictwa albumowe

Albumy zawierające rysunki i ryciny nie są młodsze, niż kajety i księgi pamiątkowe, powstawały już w okresie renesansu. Zbieracze  i kolekcjonerzy sztuki sporządzali je od XVI do XX wieku, sama nazwa przyjęła się jednak stosunkowo późno, w wieku XIX. Najsławniejsze księgi rysunków zebrał w XVI wieku Giorgio Vasari, określany często jako “ojciec historii sztuki”. W XVIII wieku zostały one jednak rozprute i uległy rozproszeniu. Największy zbiór rycin w formie albumów zebrał Michel de Marolles (1600-1681), opat Beaugerais, wybitny kolekcjoner sztuki. Poszczególne woluminy stały się częścią zbiorów Luwru. Do innych znanych zbieraczy należał w XVII wieku Giorgio Bonola – część jego kolekcji przechowuje Muzeum Narodowe w Warszawie (kolekcja rysunków Codice Bonola). W montowanych około 1870 roku w Paryżu albumach przechowywano rysunki z Muzeum Czartoryskich w Krakowie i w muzeum w Gołuchowie.

Typ publikacji, w której wiedzę o świecie, sztuce, człowieku i kulturze szerzy się za pomocą tworzących rdzeń ich treści obrazów także określa się terminem “albumy”. Publikacje takie drukuje się już od XV wieku, nazwa jest jednak późniejsza – przyjęła się dopiero w XIX wieku, pod wpływem omówionych wyżej kolekcji pamiątek  i wydawanych przez artystów francuskich zeszytów z litografiami. Tekst nie jest w nich zasadniczym elementem treści, ale dodatkiem o charakterze komentarza. Komentarz taki określa się terminem legenda. Zamieszczane w albumach rysunki to początkowo głównie widoki miast, portrety sławnych osobistości i typów ludowych i zawodowych, stroje i kostiumy, zwierzęta i rośliny. Albumy miały więc początkowo charakter głównie dydaktyczny, przekazywały wiedzę w przystępnej formie, przypominając nieco komiks. Albumy zawierające reprodukcje dzieł sztuki, dla których typowa jest nie tylko funkcja dydaktyczna, ale także estetyczna, pojawiły się później. Zawierają one ułożone tematycznie, chronologicznie lub geograficznie zdjęcia zabytków architektury, dzieł malarstwa i rzeźby oraz rysunku, przeglądy zbiorów muzeów, galerii i kolekcji prywatnych. Najstarszy wydany album sztuki, L’album, opublikowany został w 1822 roku, omawiał prace zgromadzone na Salonie paryskim. W Polsce termin “album” w takim sensie wprowadził Jan Feliks Piwarski (1794-1859), który w 1841 roku opublikował pracę Album cynkograficzne rysunkowe warszawskie w dwunastu obrazach, zawierającą litografie przedstawiające sceny obyczajowe z życia Warszawy.

Za wydawnictwa albumowe uznaje się także nakłady z płyt rytowniczych, objęte wspólną oprawą, w XVI-XVIII wieku przechowywane w zakładach sztycharskich, następnie włączone do zbiorów muzealnych, wielkich kolekcji grafiki takich jak Chalcographie du Louvre, Calcografia di Roma czy Calcografía Nacional de Madrid.

Termin album sztuczny oznacza niekompletne lub pomieszane serie rycin, a także serie rycin oprawione razem jedynie przypadkowo.

Termin album muzyczny w odniesieniu do wydawnictw muzycznych przyjął się, gdyż początkowo jedna płyta gramofonowa mieściła na jednej stronie jedynie trzy i pół minuty muzyki. By pomieścić razem dłuższe utwory i kolekcje utworów muzycznych, płyty gramofonowe oprawiano razem w formie “albumów”, książeczek, których strony stanowiły kieszenie mieszczące w sobie płyty.


Tagi
Encyklopedia kultury antycznejEncyklopedia literaturyEncyklopedia sztuk pięknychLeksykon języka łacińskiego

Dodaj komentarz