Achajowie

Achajowie (w języku greckim Ἀχαιοί, Achajoj) – jedno z głównych plemion greckich; grupa ludów helleńskich dominująca w Grecji starożytnej przed najazdem doryckim. Znana jako budowniczowie kultury mykeńskiej oraz z obecności w eposach homerowych, Iliadzie i Odysei. Achajowie należą do najwcześniej osiadłych na terenie Grecji ludów helleńskich.

Identyfikuje się ich szeroko ze znanymi z mitologii greckiej i wykopalisk archeologicznych Mykeńczykami. Wydaje się, że Homer utożsamia w swoich eposach Achajów nie tylko z protagonistami wojny trojańskiej, ale z ogółem ludów greckich (niektórzy uczeni sądzą jednak, że określenie “Achajowie” odnosi się w nich głównie do przywódców walczących pod Troją Greków). Głównym ośrodkiem osadnictwa achajskiego (mykeńskiego) był Peloponez, w tym Mykeny, Argos i Pylos.

Achajowie jako twórcy kultury mykeńskiej

Istnieje wiele teorii mówiących o pojawieniu się Achajów na terenie Grecji. W dawniejszej historiografii dominował pogląd, że Achajowie przybyli z Półwyspu Bałkańskiego poprzez Tesalię i wyparli z ziem greckich ludy przedhelleńskie, spośród których najbardziej znanym byli Pelazgowie.

Sama nazwa “Achajowie” występuje niewątpliwie już w okresie mykeńskim i stanowi nazwę własną, którą określały się pewne ludy greckie. W grece mykeńskiej (nazywanej też dialektem achajskim) brzmiała ona Achaiwoi. Jej konteksty znaczeniowe są jednak niejasne i złożone. We współczesnej literaturze naukowej określeń “achajski” i “mykeński” używa się niekiedy zamiennie, co prowadzi jednak do dodatkowych niejasności.

Tradycyjna historiografia zakładała, że poszczególnym grupom dialektów greckich (zwłaszcza dialektom achajskim, dialektowi doryckiemu i dialektowi jońskiemu) odpowiadają fale migracji greckiej i określone etnosy helleńskie. Poglądowi temu przeczą współczesne badania językoznawcze, według których znane z okresu klasycznego dialekty języka greckiego nie były w pełni uformowane w II tysiącleciu p.n.e., a tym bardziej w okresie przedmigracyjnym. Nie można więc utożsamiać ze sobą różnych znaczeń terminów “Achajowie” i “(dialekt) achajski” w poszczególnych epokach dziejów greckich.

Próby określenia historii i kultury Achajów opierają się na trudnych do uzgodnienia źródłach językoznawczych, archeologicznych, mitologicznych i literackich. Dwie ostatnie grupy źródeł, w tym epika Homera, powstały co najmniej kilkaset lat po upadku kultury mykeńskiej. Nie jest więc jasny związek Achajów z niegreckimi i greckimi ludami późniejszej Hellady: Minojczykami (Kreteńczykami), Mykeńczykami, Dorami, Jonami czy Eolami. Pomimo podobieństw wielu nazw własnych zapisanych w piśmie linearnym B (w tym imion władców) do nazw przekazanych przez Homera, nie jest też możliwa ich pełna identyfikacja.

Achajski podbój Krety

Z najazdem Achajów mógł wiązać się zmierzch okresu starszych pałaców w dziejach kultury minojskiej. Upadek pałaców kreteńskich w XVIII wieku p.n.e. jest jednak współcześnie wiązany częściej z najazdami z Anatolii oraz z wybuchami wulkanicznymi. Cywilizacja Krety podniosła się jednak z upadku, wchodząc w okres średnich pałaców.

Najazd achajski na Kretę nastąpił z pewnością około 1450 roku, a więc 50 lat po wybuchu wulkanu na wyspie Thera. Achajscy najeźdźcy, posługujący się pochodzącym z Krety pismem linearnym B, już na wieki przed najazdem sami ulegli silnym wpływom cywilizacji minojskiej. Zdobywcy Knossos wykorzystali prawdopodobnie trwałe osłabienie Krety spowodowane wybuchem wulkanu na Therze.

Relacje polityczne i społeczne na Krecie po najeździe achajskim około 1450 p.n.e. nie są znane. Z pewnością jednak dzieje Krety były odtąd burzliwe – wyspa stała się na stałe częścią świata mykeńskiego, nie zaznała jednak spokoju. Pałac w Knossos odbudowano wprawdzie, około 1380 p.n.e. uległ on jednak ponownemu zniszczeniu. Nie jest jasne, czy stało się to na skutek buntu ludności miejscowej, czy też z powodu kolejnych inwazji greckich nadciągających z kontynentu.

Achajowie na Peloponezie

Zasięg identyfikowanej z Achajami kultury mykeńskiej pokrywa się stosunkowo dokładnie z przekazami o Achajach w Iliadzie i Odysei. Obejmuje więc ląd grecki – zwłaszcza Peloponez – a także wyspy greckie, w tym Kretę, Rodos i okoliczne wyspy (z wyjątkiem Cyklad). Kultura mykeńska szczyt swojej świetności osiągnęła w XIII i XIV stuleciu p.n.e.

Identyfikacja Achajów z Mykeńczykami opiera się więc przede wszystkim na zbieżności tekstów Homera z danymi archeologicznymi. Greków walczących pod Troją Homer nazywa najczęściej właśnie Achajami – u Homera nie występuje jeszcze nazwa “Hellenowie”. Homer stosuje jednak także inne określenia, “Argiwowie” (mieszkańcy Argos) i “Danajowie”.

Część uczonych postrzega jednak tę zbieżność jako pozorną, sugerując, że Achajowie dotarli do Grecji już po upadku cywilizacji mykeńskiej, wraz z tzw. inwazją dorycką w XII wieku p.n.e. Wydaje się też możliwe, że Homer nie nazywa wcale Achajami wszystkich Greków, ale wyłącznie przywódców greckich, a więc rody władców. Stosunkowo krótkie genealogie władców mykeńskich przekazane w mitologii greckiej mogą sugerować, że Achajowie zinfiltrowali kulturę mykeńską stosunkowo późno, pod koniec jej istnienia. Według teh hipotezy władzę w Mykenach i Argos sprawowali tylko przez kilka pokoleń, i to w ostatniej, na poły barbarzyńskiej fazie jej istnienia. Hipotezę taką wydaje się też potwierdzać przekaz Herodota, według którego omówieni niżej Achajowie Peloponezu północno-zachodniego, posługujący się nie dialektami arkadyjsko-cypryjskimi, ale dialektami zbliżonymi do doryckich, byli bezpośrednimi potomkami Achajów Homera.

Główne ośrodki kultury mykeńskiej znajdowały się na obszarze znanym w kulturze Grecji klasycznej jako Argolida. Największe znaczenie – tak według wykopalisk archeologicznych, jak i według przekazu Homera – miały Mykeny. Grecy mykeńscy nie stworzyli jednak jednolitego organizmu państwowego.

Kultura mykeńska uległa znacznym wpływom niegreckiej cywilizacji kreteńskiej. Od Kreteńczyków Grecy mykeńscy przejęli także pismo, określane jako pismo linearne B. Wpływy kreteńskie widoczne są silnie tak w sztuce, jak i w kulturze materialnej Myken. Nie można tu raczej mówić o naśladownictwie, ale o masowym imporcie rzemieślników z Krety. W odróżnieniu od wyrafinowanej elegancji kultury minojskiej, sztukę Myken cechuje jednak surowość i siła. Kultura Mykeńska miała niewątpliwie charakter zmilitaryzowany. Świadczą o tym także potężne, otoczone murami warownie Greków mykeńskich, bardzo odmienne od pozbawionych fortyfikacji rozległych “pałaców” Krety. Nie jest całkiem jasne, czy fortyfikacje służyły obronie przed najazdami zewnętrznymi, obronie w walkach wewnętrznych czy też obronie przed buntem ludów podbitych.

Od kreteńskiego różne było także domostwo achajskie (prostokątny megaron z paleniskiem po środku) oraz strój (u mężczyzn chiton z krótkimi rękawami, u kobiet brak charakterystycznego dla Krety obnażenia piersi). Kres kultury mykeńskiej nastąpił wkrótce po wojnie trojańskiej (według tradycji około 1184 p.n.e.) – wiązany jest najczęściej z najazdami zewnętrznymi innych ludów greckich, określanych jako inwazja dorycka.

Achajowie nie byli wyłącznie wojowniczym ludem lądowym – był to także lud żeglarzy i kupców. Utrzymywali żywe relacje handlowe tak ze światem egejskim, jak i z innymi rejonami basenu Morza Śródziemnego, zwłaszcza Italią i Sycylią. Do dalekich podróży skłaniała ich chęć zdobycia złota i służących do wyrobu broni metali. Handel achajski obejmował nawet pochodzące z dalekich stron towary luksusowe, takie jak bursztyn i kość słoniowa.

Militarystyczny charakter kultury achajskiej nie ulega jednak wątpliwości. Wskazuje na niego nawet powszechny wśród Achajów (według przekazów ikonograficznych) obyczaj noszenia brody. Charakterystyczne dla kultury Achajów są doskonale wykonane miecze i statuetki wojowników (niekiedy o hełmach z rogami, przypominających utrwalone w tradycji kulturowej wyobrażenia Wikingów).

Achajscy piraci i wojownicy służyli także poza Grecją, przede wszystkim w Egipcie, jako najemnicy faraonów. Relacje achajsko-egipskie nie były jednak bardzo żywe: wskazuje na to stosunkowo niewielka liczba przedmiotów pochodzenia mykeńskiego odnalezionych w Egipcie.

Ze względu na trudności z identyfikacją historyczną Achajów, nie sposób charakteryzować ich kultury materialnej i duchowej, a także języka, bez odwołania się do różnorodności teorii dotyczących ich pochodzenia i dziejów. Podane tu cechy charakterystyczne kultury achajskiej odnoszą się zasadniczo do Greków mykeńskich.

Według późniejszych przekazów mitograficznych, podobnie jak inne plemiona greckie Achajowie mieli własnego herosa-eponima. Był nim Achajos, syn Kreuzy i Ksutosa lub Zeusa i Pytii.

Achajowie na wyspach egejskich i na Cyprze

W sferze oddziaływania achajskiego znalazły się także Cyklady. Na wyspach (zwłaszcza na Melos) istniało prawdopodobnie także osadnictwo achajskie. Więcej achajskich zabytków archeologicznych znamy jednak z Rodos, z innych wysp archipelagu Sporad oraz z Wysp Etolskich.

Trwały charakter miało osadnictwo achajskie na Cyprze. Cypr nie znajdował się jednak zasadniczo w sferze oddziaływania kultury mykeńskiej w okresie jej największej świetności. Można przypuszczać, że większość Achajów na Cyprze pojawiła się tam wraz upadkiem Myken, np. jako uciekinierzy przed najazdem Dorów.

Stałe osadnictwo achajskie, poświadczone zabytkami ceramiki, istniało także na terenie Syrii i Palestyny. Osadnictwo Achajów na Bliskim Wschodzie wydaje się wiązać z dużym zapotrzebowaniem tego wojowniczego ludu na metale (na Cyprze występowały znaczne złoża miedzi).

Ahhijawa

Obszerne informacje o Achajach pochodzą z tekstów hetyckich. Teksty te, powstające w latach 1450-1250 p.n.e., mówią o ludzie Ahhija lub (w późniejszych dokumentach) Ahhijawa (Aḫḫiyawā).  Teksty hetyckie charakteryzują Ahhijawa jako lud morski, posiadający tak liczną flotę, jak i wiele rydwanów. Około 1450 p.n.e. ich dorównującej potęgą państwowości przewodził Attarissijas (imię to przywodzi na myśl znanego z mitologii Atreusza). Władca ten, współdziałając z ludem Lukka (prawdopodobnie Licyjczycy) zaatakował znajdujący się w orbicie wpływów hetyckich Cypr. W XIII wieku żywe relacje achajsko-hetyckie poświadcza korespondencja dyplomatyczna. Jeden z władców achajskich miał wysłać cudowny posąg, który uzdrowił króla Hetytów.

Identyfikacja Ahhijawa z Achajami jest szeroko podzielania przez hetytologów, nie jest jednak pewna. Ze względu na niewielką ilość źródeł, trudno wykluczyć przypadkową zbieżność nazwy. Zaproponował ją w 1924 roku Emil Forrer. Początkowo, ze względu na trudności z ustaleniem chronologii, wywołała kontrowersję naukową.

Achajowie po “najeździe doryckim”

Pozostałością Achajów peloponeskich byli Arkadyjczycy, ludność zamieszkująca izolowane, wewnętrzne obszary Peloponezu już po najeździe doryckim. Ludność achajska zachowała się także na Cyprze. Dialekty achajskie Arkadii i Cypru określa się łącznie jako dialekty arkadyjsko-cypryjskie. Tworzą one całość dialektologiczną z dialektami Tesalii i dialektami eolskimi – całość ta przeciwstawia się dialektom doryckim i północno-zachodnim.

W okresie archaicznym termin “Achajowie” zmienił znaczenie. Nazywano tak odtąd mieszkańców regionu Achaja położonego na północnym zachodzie Peloponezu. Ludność ta nie posługiwała się dialektami achajskimi (arkadyjsko-cypryjskimi), ale dialektami północno-zachodnimi języka greckiego, bliskimi dialektom etolskim. Achajowie uczestniczyli w wielkiej kolonizacji greckiej. W 709 roku p.n.e. niewielkie poleis achajskie założyły kolonie Kroton i Sybaris w Italii.

Do okresu hellenistycznego Achaja nie odgrywała jednak większej roli w dziejach Grecji. Dopiero powstały w III wieku p.n.e. Związek Achajski stał się ważną, a nawet hegemoniczną siłą w świecie greckim. Stało się to dzięki współpracy z Macedonią i Rzymem, która pozwoliła na skuteczne przeciwstawianie się ambicjom osłabionej Sparty.

Innym regionem nazywanym “Achają” była Ftiotyda, czyli Achaja Ftiocka, położona w południowej Tesalii. Region ten zamieszkiwało niewielkie plemię Hellenów, które dało nazwę całej Helladzie.

Także w czasach rzymskich słowo “Achajowie” mogło oznaczać wszystkich Greków. Od nazwy tego ludu pochodzi nazwa prowincji rzymskiej Achaja (Achaea), która obejmowała większość rdzennych ziem greckich. Od nazwy plemiennej Achajów pochodzi również nazwa średniowiecznego księstwa Achai oraz współczesnego nomosu greckiego.