Georgius Agricola
Georgius Agricola (1494-1555), właściwie Georg Bauer – niemiecki uczony, humanista, znany jako “ojciec geologii” lub “ojciec mineralogii”. Pionier geologii fizycznej. Jeden z pierwszych uczonych, którzy klasyfikowali minerały w sposób naukowy. Jego słynne dzieło De re metallica (1556) przez pokolenia stanowiło najszerzej rozpowszechnione dzieło na temat metalurgii i górnictwa. Z zawodu lekarz i farmaceuta, burmistrz Chemnitz.
Rozległa wiedza na wiele tematów sprawiła, że wśród współczesnych znany był jako “Pliniusz Saksonii”. Był typowym dla swojej epoki wszechstronnym erudytą i polihistorem (tzw. “człowiek renesansu”), a jego osiągnięcia w dziedzinie geologii nie były w oczach współczesnych ważniejsze, niż pozostałe. Dzieło De re metallica ukazało się zresztą po śmierci autora. Wiedzę o metalach i górnictwie Georgius Agricola zdobywał przy tym nie z uczonych ksiąg, ale w praktyce. Przez lata zamieszkiwał w miejscowościach należących do głównych centrów metalurgii i górnictwa renesansowej Europy – w Chemnitz w Saksonii i w pobliskim mieście Jáchymov w północnych Czechach (niem. Sankt Joachimsthal), z bogatymi złożami srebra. Zyskał tam bogatą wiedzę praktyczną o wszystkich aspektach górnictwa, o maszynach stosowanych w kopalniach oraz o zarządzaniu kopalniami. W swoich dziełach opisywał m.in. stosowane w górnictwie pompy, wiatraki i koła młyńskie.
Georgius Agricola – biografia i dzieło
Georgius Agricola urodził się 24 marca 1494 roku w Glauchau (Saksonia). Jego ojciec, Gregor Bauer, był farbiarzem i wytwórcą tkanin wełnianych. Prawdziwe imię Agricoli brzmiało “Georg Bauer”, następnie zgodnie ze zwyczajami epoki zlatynizował je (niem. Bauer, łac. agricola – pol “rolnik”). Jego młodszy brat, z którym często współpracował, podążył śladem Georgiusa i w 1540 roku został metalurgiem w Chemnitz. Starszy brat został natomiast księdzem w Zwickau. W 1526 roku Georgius Agricola poślubił wdowę po Thomasie Meinerze, zarządcy okręgu górniczego w Schneeberg. Żona zmarła w 1541 roku. W 1544 roku Agricola ożenił się ponownie – jego żoną została Anna Schütz, córka Ulricha Schütza, właściciela zakładu metalurgicznego. Agricola opiekował się także rodziną Schütza.
Studia uniwersyteckie Agricola podjął późno na tle zwyczajów epoki, w wieku 20 lat. W 1514 roku wstąpił na Uniwersytet w Lipsku, gdzie w 1515 roku uzyskał bakalaureat. Na uniwersytecie pozostawał przez następny rok, pracując jako nauczyciel podstaw języka greckiego. Następnie przeniósł się do Zwickau, gdzie w 1519 roku otworzył szkołę z humanistycznym profilem nauczania (Schola Graeca). W 1520 roku napisał swoje pierwsze dzieło, De prima ac simplici institutione grammatica, poświęcone humanistycznej metodzie nauczania. Jako humanista przeciwstawiał się radykalizmowi reformacji, co zmusiło go do opuszczenia Zwickau. Powrócił do studiów na Uniwersytecie Lipskim, gdzie w latach 1523-1526 studiował medycynę. Doradzał przy opracowaniu w Bolonii i Wenecji wydań dzieł najsłynniejszych lekarzy starożytności, Hipokratesa i Galena, które opublikowane zostały jako aldyny. Do końca życia kontynuował zainteresowanie medycyną starożytną. We Włoszech uzyskał tytuł doktora medycyny. Następnie przebywał krótko w okręgach górniczych Tyrolu, Styrii i Karyntii.
W 1527 roku osiadł w czeskim miasteczku górniczym Jáchymov, gdzie został lekarzem i aptekarzem miejskim. W 1534 roku Georgius Agricola przeniósł się do Chemnitz, saskiego miasta znanego jako ośrodek górniczy. Także tam pracował jako lekarz miejski, a w 1545 roku został burmistrzem Chemnitz. Zainteresował się wtedy chorobami górników i ich związkiem z metalami ciężkimi. Rozwinął dzięki temu wiedzę o zastosowaniu minerałów w farmacji. Tak Czechy, jak i Saksonia stanowiły najważniejsze ośrodki górnictwa i metalurgii renesansowej Europy. Dzięki temu Agricola czerpał wiedzę o nich nie tylko z uczonych dzieł starożytności, ale też z własnej praktyki. Odwiedzał kopalnie i zakłady metalurgiczne, prowadząc rozmowy z pracującymi w nich fachowcami. Swoistym zapisem tego rodzaju rozmów jest dzieło Bermannus z 1530 roku, w popularnej wtedy dydaktycznej formie dialogu. Omawia ono minerały oraz terminologię stosowaną w górnictwie.
W 1546 roku Agricola opublikował serię prac, które dotyczyły podstaw geologii fizycznej, górnictwa i metalurgii. Do najciekawszych z nich należy dzieło De natura fossilium, które jest w zasadzie pierwszym dziełem systematycznie omawiającym zagadnienia mineralogii. Agricola podzielił w nim minerały na pięć grup systematycznych: “ziemie” (np. glina), “kamienie właściwe” (np. kamienie szlachetne), “zestalone soki” (np. sól), “metale” (np. żelazo) oraz “minerały złożone” (np. galena). Duże znaczenie ma także dzieło De ortu et causis subterraneorum. W prekursorski sposób omawia ono pewne zagadnienia geografii fizycznej, takie jak oddziaływanie wiatru i wody na powierzchnię terenu (erozja wodna i erozja eoliczna). Wody podziemne i gazy podziemne omawia dzieło De natura eorum quae effluunt ex terra. Zagadnienia historyczne i erudycyjne związane z metalami i metalurgią omawia De veteribus et novis metallis. Agricola stworzył także słownik łacińsko-niemiecki terminów metalurgicznych i mineralogicznych Rerum metallicarum interpretatio. Prócz przedstawienia całokształtu wiedzy o metalurgii i górnictwie swoich czasów Agricola opisywał także metody rozpoznawania minerałów na podstawie ich cech zewnętrznych. Opisał także 20 nieznanych dotąd minerałów.
Georgius Agricola był autorem dzieł o różnorodnej tematyce, do najbardziej cenionych należały jego publikacje dotyczące polityki i gospodarki. Wśród dzieł medycznych duże znaczenie ma De peste libri III z 1554 roku, dotyczące chorób zakaźnych. Agricola oparł je na własnych doświadczeniach z pomocy chorym w czasie zarazy dżumy, która nawiedziła Saksonię w latach 1552-1553. Georgius Agricola zmarł 21 listopada 1555 roku w Chemnitz.
De re metallica libri XII
Najbardziej znane dzieło Agricoli, De re metallica libri XII (doł. XII ksiąg o tematyce metali), ukazało się w 1556 roku, cztery miesiące po śmierci autora. Stanowi ono sumę jego badań w zakresie metalurgii, geologii i mineralogii. Jego zakresem są wszystkie aspekty górnictwa w epoce renesansu. Dzieło zawiera m.in. informacje o technologii wytopu rudy, o właściwościach metali, a nawet o codziennych warunkach pracy górników. Już wcześniej podobne, lecz dużo zwięźlejsze dzieło, De la pirotechnia, stworzył włoski metalurg Vannoccio Biringuccio. Agricola korzystał z niego, a także przetłumaczył jego fragmenty na język łaciński.
Dzieło to powstawało długo, przez 20 lat. Agricola rozpoczął je, gdy mieszkał na stałe w Jáchymowie, ukończył zaś podczas krótkiego pobytu w tym mieście pod koniec życia. Dzieło zaopatrzone zostało 292 ilustracje drzeworytowe, stanowiące dziś cenne źródło historyczne. Ich autorem był Blasius Weffring (Basilius Wefring), którego Agricola poznał w Jáchymowie. Konieczność ich wykonania była przyczyną w opóźnieniu publikacji dzieła. Dzieło stanowi bardzo rozległy i szczegółowy opis technik metalurgicznych. Jego zaletą jest nie tyle nowatorstwo, co systematyczna forma kompendium gromadzącego całość dostępnej wiedzy. Istotne jest to także dlatego, że znaczna część wiedzy o technikach metalurgicznych stanowiła dotąd ściśle strzeżoną tajemnicę. W dziele znajdują się też opisy różnego rodzaju ciekawostek kulturowych i historycznych, np. poszukiwanie metali za pomocą różdżki w typie różdżki radiestezyjnej.
Już rok po publikacji łacińskiego oryginału Philippus Bech opublikował jego przekład na język niemiecki (zaopatrzony w te same ilustracje) – była to wciąż rzadkość w epoce renesansu, świadcząca o wysokich walorach praktycznych dzieła Agricoli, które docierać mogło także do nieznających łaciny osób związanych zawodowo z górnictwem i metalurgią. W ciągu kolejnych 100 lat De re metallica doczekało się co najmniej siedmiu kolejnych wydań w trzech językach, pozostając najbardziej cenioną pracą dotyczącą metalurgii. Dzieło Agricoli pozostawało podstawową publikacją aż do XVIII wieku, kiedy bardziej nowoczesne kompendium tego rodzaju opublikował w 1738 roku Christoph Andreas Schlüter. Tłumaczenie dzieła Agricoli na język angielski (pt. On the Subject of Metals) przygotował w 1912 roku przyszły prezydent Stanów Zjednoczonych – Herbert Hoover, z zawodu inżynier górnictwa.
Zobacz też: De re aedificatoria.
Linki zewnętrzne: Kazimierz Maślankiewicz, Georgius Agricola (pdf).