Agon: teatr grecki

Agon (greckie ἀγών w liczbie mnogiej ἀγῶνες, agones) – w teatrze greckim element strukturalny dramatu, debata lub spór dwóch postaci. Zwłaszcza  w odniesieniu do komedii staroattyckiej, ale także w odniesieniu do tragedii. Spotyka się ten termin także w znaczeniu “współzawodnictwo tragików” (lub komików), konkurs na najlepszą tragedię, który w Atenach odbywał się w Wielkie Dionizje i w Lenaje.

To jest artykuł Agon: teatr grecki, dotyczący znaczenia terminu w komedii i tragedii greckiej. Zobacz też główny artykuł: Agon, dotyczący różnych znaczeń tego terminu w kulturze starożytnej Grecji, a także Agon: mitologia, o personifikacji igrzysk i Agon o samych igrzyskach.

Agon tragiczny

Struktura agonu tragicznego

Budowa agonu jako elementu strukturalnego tragedii greckiej jest bardzo zróżnicowana. Często jest wręcz trudne do ustalenia, czy daną scenę lub mniejszy fragment można uznać za agon, czy też nie. Typowo jednak scena taka zaczyna się długim monologiem o charakterze oskarżycielskim,  po którym następuje monolog o charakterze obrończym.

Oba monologi, wygłaszane przez postaci antagonistyczne (protagonista i antagonista), często komentowane są przez koryfeusza – jest to krótki komentarz, zazwyczaj długości dwóch wersów. Po monologach następuje żywy dialog, określany jako stichomythia. Widać tu wyraźnie, że znaczenie teatralne nawiązuje do jednego ze znaczeń słownikowych terminu “agon” – słowo to oznacza bowiem w języku greckim także spór, w tym spór sądowy. Ukazując konflikt tragiczny dramaturdzy nawiązują tu właśnie do sporów sądowych.

Czasem agon odbywa się przy udziale osoby trzeciej (późniejszy dodatek do tragedii trzeciego aktora), pełniącej rolę “sędziego”, rozjemcy sporu – antagonista i protagonista są wtedy niejako oskarżycielem i oskarżonym. Np. w tragedii Trojanki Eurypidesa Menelaos rozsądza spór Hekabe i Heleny; w tragedii Edyp w Kolonie Sofoklesa Tezeusz rozsądza spór między Kreonem a Edypem. Niekiedy scena taka ukazuje postać, która usiłuje przekonać do czegoś antagonistę. Przykładem może być rozmowa Hajmona z Kreonem w Antygonie Sofoklesa albo Hippolytosa z Tezeuszem w tragedii Hippolytos uwieńczony. Niekiedy jednak dialog ma charakter ogólny, dotyczy zasad (postępowania etycznego), nie jest jego celem ostateczny osąd, “wyrok” – taki charakter ma rozmowa Elektry i Klitajmestry w dwóch Elektrach, tej Sofoklesa i tej Eurypidesa.

Agon teatralny a retoryka

Agon zazwyczaj ukazuje główny konflikt przedstawiony w tragedii, ma szczególnie duże znaczenie dla treści dzieła i dla przebiegu akcji – zdarzają się jednak także takie, które można widzieć raczej jako efektowne popisy retoryczne. Powstanie tego drugiego rodzaju agonów wiąże się z wpływem sofistyki na tragedię grecką. Retoryczność agonu ma jednak głębszy, nie tylko popisowy charakter. To, że jest on sporem słownym; to, że powstał na tle związku retoryki z polityką w panującym w Atenach ustroju demokratycznym; wreszcie jego charakter sformalizowanej debaty – wszystko to stanowi odzwierciedlenie najbardziej charakterystycznych procesów kulturowych, społecznych i politycznych zachodzących w Atenach V wieku p.n.e.

Ajschylos, Sofokles, Eurypides

Wzorzec ten nie jest jeszcze obecny w twórczości pierwszego z wielkich tragików, Ajschylosa. Istnieją oczywiście w jego tragediach konflikty między postaciami, zarysowane są one jednak bardziej statycznie, za pomocą środków wyrazu o bardziej retorycznym charakterze. Przykładem może być proces Orestesa w tragedii Eumenidy, pozbawiony jeszcze formalnego urozmaicenia znanego z tragedii Eurypidesa. Już tu jednak widoczny jest prawno-sądowy aspekt agonu. Co ciekawe, Eumenidy są jedyną tragedią grecką, której akcja toczy się na prawdziwej, a nie tylko metaforycznej, sali sądowej (przed Areopagiem).

U Sofoklesa struktura formalna agonu także jest jeszcze słabiej zdefiniowana niż u Eurypidesa, można go jednak uznać za właściwego twórcę tej struktury formalnej. Ze scenami o takim charakterze można się spotkać właściwie w każdej jego tragedii, choć mogą być one trudne do rozpoznania – z wyjątkiem tragedii Trachinki.

W każdej tragedii Eurypidesa znajduje się co najmniej jedna scena tego rodzaju, i to zazwyczaj łatwa do rozpoznania, o typowej budowie.

Konkurs tragików

Pojęcie to spotyka się także w nieco innym rozumieniu – mając na myśli zawody tragików, konkurs na najlepszą tragedię, agon dramatyczny. Jest to jednak znaczenie nie spotykane w naukowej literaturze przedmiotu – rodzaj szkolnej, dydaktycznej nadinterpretacji greckiego słowa “agon” w jego znaczeniu słownikowym. Ma się tu na myśli po prostu “zawody”, “konkurs poetycki”, a konkursów takich było wiele w kulturze greckiej – także poza Atenami. Chodzi tu o konkursy poetyckie, taneczne, teatralne – tragików i chórów, a przede wszystkim sportowe (igrzyska). Zresztą także w ogólnym języku polskim słowo “agon” może być, podniosłym lub książkowym, określeniem każdego rodzaju współzawodnictwa, np. sportowego.

W Atenach konkurs taki odbywał się przede wszystkim w Wielkie Dionizje (Dionizje Miejskie). Jego organizatorem było państwo ateńskie – święto to miało bowiem charakter zarazem religijny i państwowy, podobnie jak cała klasyczna tragedia grecka. Odbywało się ono od ósmego do trzynastego dnia miesiąca elafebolion, czyli na przełomie marca i kwietnia. Trzech dramaturgów w ostatnie trzy dni tego święta wystawiało wtedy po trzy tragedie, a także jeden dramat satyrowy. Państwo wyznaczało kandydatów do konkursu i sponsorów, nagrody otrzymywali jednak nie autorzy tragedii, ale sponsorzy.

Podobny konkurs, ale na mniejszą skalę, odbywał się w czasie Lenajów,  w miesiącu gamelion (na przełomie stycznia i lutego). Dwóch tragików wystawiało wtedy  po dwie tragedie. Przedstawienia odbywały się także w czasie organizowanych w Pireusie Dionizjów Małych (Dionizje Wiejskie), w miesiącu posejdon (przełom grudnia i stycznia). Dionizje Wiejskie miały nieformalny przebieg, charakter zabawy ludowej. Podobnie odbywało się współzawodnictwo między komikami. Wszystkie te święta odbywały się na cześć boga Dionizosa, z którego kultem wiąże się geneza tragedii i który zawsze był jej patronem.

Komedia staroattycka

W komedii ateńskiej V wieku p.n.e. pojęcie agonu jest bardziej formalne, a właściwie nawet bardziej istotne, niż w tragedii, gdzie można go rozumieć dość mglisto, po prostu jako konflikt woli między dwiema osobami dramatu. Komedia staroattycka (komedia stara, której głównym przedstawicielem był Arystofanes) wprowadzona została na Dionizje w 487 roku p.n.e. Komedie Arystofanesa są jedynymi, które dotrwały z niej do naszych czasów (prócz drobnych fragmentów z innych autorów). Miała ona dość sztywną strukturę formalną, w której stosunkowo niewiele było miejsca na odmiany.

Źródłem agonu komediowego są być może magiczne rytuały rolnicze o charakterze mimetycznym, podobnie jak pozostałe części komedii. W czasie tych starożytnych rytuałów ludzie naśladowali występujący w naturze cykl narodzin i śmierci. Cykliczność ta, w której obecny był już zalążek dramatycznych napięć i typowa dla agonu dualność i walka, doprowadziła do przerodzenia się tych rytuałów w pierwsze scenki dramatyczne.

Komedię rozpoczyna prolog (prologos), stanowiący ogólne wprowadzenie do akcji utworu. Następuje po nim parodos, wejście chóru na scenę, często w przebraniu, np. przebraniu zwierząt. Agon jest w komedii stałym, jasno określonym elementem występującym zawsze wprost po parodosie. Stanowi go rozmowa jednego aktora z chórem, względnie rozmowa dwóch aktorów, z których każdego wspierają połowy podzielonego na dwa obozy chóru. W agonie wyrażony zostaje centralny konflikt całej sztuki, co jest tu o wiele bardziej wyraźne, niż w tragedii. Rozmowa reprezentujących dwie odmienne postawy antagonistów przypomina tu nieco dialektykę dialogów platońskich, oczywiście z przymrużeniem oka. Widoczne jest to zwłaszcza w komedii Arystofanesa Chmury, której centralną postacią jest Sokrates, stanowiącej pewnego rodzaju parodię nie tylko samego Sokratesa, ale też jego metody filozoficznej. Przeciwstawne racje prezentowane w tej komedii to zdrowy rozsądek i napuszona dialektyka, a jednak sposób, w jaki ich konflikt został przedstawiony, sam ma wyraźnie dialektyczny i nawet sokratejski charakter. Po agonie następuje parabaza (parabasis, “wyjście naprzód”), kiedy to chór zwraca się ze sceny bezpośrednio do publiczności, mówiąc wprost w imieniu poety, często z aluzjami do realnych osób i bieżących wydarzeń.

Frazy: Agon teatr. Agon teatralny. Agon tragików.