Akropol w Atenach

Akropol w Atenach (Akropolis Ateńska) – w wielu miastach starożytnej Grecji akropol stanowił najstarszą, ufortyfikowaną część miasta założoną na wzgórzu, która przekształcała się następnie w ośrodek kultowy z zespołem świątyń. Charakter taki miał również Akropol w Atenach (Akropolis ateńska), słynny z zespołu budowli monumentalnych, z których wiele zachowało się do dziś. Należą do nich Partenon, Erechtejon, Propyleje, świątynia Nike Apteros oraz znajdujące się u stóp wzgórza Teatr Dionizosa i Odeon Heroda Attyka. Stanowił miejsce kultu Ateny – patronki miasta, a także boga morza Posejdona, herosów ateńskich oraz innych bóstw greckich.


Wzgórze Akropol

Akropol w Atenach to także samo wzgórze, na którym znajduje się okręg kultowy. Wysokość Akropolu wynosi 157 m. Szczyt wzgórza jest spłaszczony, tworzy go przy tym charakterystyczny owal o szerokości ok. 150 m i długości ok. 1150 stóp 350 m. Powierzchnia Akropolu wynosi około 3 hektarów. Wzgórze zbudowane jest z wapieni – stanowi najwyższe wzniesienie centralnej części miasta, charakterystyczny punkt ateńskiego krajobrazu oraz doskonały punkt widokowy na całe Ateny. O rozwoju osadnictwa na Akropolu już w prehistorii zdecydowały, obok walorów obronnych, znajdujące się u stóp wzgórza źródła wody.

Na wzgórze Akropol prowadziły w starożytności dwie drogi – Droga Panatenajska i Droga Trójnogów. Na Akropol wchodzi się krętą drogą procesyjną rozpoczynającą się zachodnim stoku wzgórza. Do okręgu kultowego (abaton) wchodziło się przez imponujące Propyleje, wejście monumentalne wzniesione w V wieku p.n.e. w doryckim porządku architektonicznym. Budowle tego rodzaju znane są także z innych miast greckich (m.in. Korynt, Priene, Eleuzyna). Stamtąd Droga Święta prowadziła obok kolosalnego posągu Ateny odlanego z brązu, stworzonego przez Fidiasza. Posąg ten, Atena Promachos, miał około siedmiu metrów wysokości.  miejsca dawnej świątyni Ateny do Partenonu. Dalej na Zachód, obok miejsca, w którym znajdowała się stara świątynia Ateny (Hekatompedon) umiejscowiony jest Partenon. Była to główna świątynia Ateny, zbudowana w V wieku p.n.e. W jej wnętrzu znajdowała się Atena Partenos – posąg kultowy bóstwa, wykonany przez Fidiasza w technice chryzelefantyny.

Na północy wzgórza Akropol znajdował się Erechtejon, świątynia zbudowana w porządku jońskim w V wieku p.n.e. na cześć jednego z władców Aten, herosa Erechteusza, na ruinach wcześniejszej świątyni. Na południowym zachodzie Akropolu stoi świątynia Nike Apteros (Świątynia Ateny Nike, Świątynia Nike Bezskrzydłej). Na południowy zachód od szczytu wzgórza, w dolnych partiach stoku, znajdowały się Teatr Dionizosa i Odeon Heroda Attyka. Teatr Dionizosa słynął jako miejsce, w którym wystawiano komedie i tragedie greckie, odbywał się tu agon teatralny. Ze wzgórzem Akropol wiążą się także mity – np. o herosie Erichtoniosie, wynalazcy rydwanu i pługa, którego we własnej świątyni wychowała bogini Atena.

Akropol ateński – historia i zabytki

Akropol prehistoryczny, mykeński i archaiczny

Akropol był zamieszkany już w okresie neolitu. Według mitologii greckiej zamieszkiwany był pierwotnie przez Pelazgów, lud zamieszkujący wiele regionów Grecji przed przybyciem Greków. Stanowił najstarszą część Aten, pełniąc funkcje mieszkalne dzięki swojemu obronnemu charakterowi. Od najdawniejszych czasów pełnił też funkcje religijne. Stanowił ośrodek kultu Ateny, patronki Aten. Nie jest przy tym jasne, czy miasto wzięło swoją nazwę od bogini, czy też przeciwnie. Część uczonych uważa, że słowo “Atena” było pierwotnie nazwą właśnie Akropolu, od którego swoją nazwę wzięło i miasto, i bogini. W epoce mykeńskiej Akropol w Atenach otaczał mur cyklopowy, tzw. pelasgikon (nazwany tak od Pelazgów), z zachowanymi pozostałościami. Z okresu mykeńskiego zachowały się również ślady pałacu wraz z Megaronem.

W okresie archaicznym i klasycznym Akropol w Atenach przestał pełnić rolę mieszkalne, zmalało też jego znaczenie obronne po zbudowaniu murów miejskich, a następnie muru prowadzącego do Pireusu. Centrum życia demokratycznych, handlowych Aten stała się agora. W VI wieku p.n.e. prawodawca Solon i tyran Pizystrat zainicjowali szersze prace budowlane na Akropolu. Wzniesiono wtedy na miejscu mykeńskiego megaronu Hekatompedon, a w miejscu starej świątyni Ateny (Archajos Naos) świątynię Ateny Polias, patronki miasta. Powstały tu również skarbce świątynne, w których przechowywano liczne wota. Rozebrano także bramę z okresu mykeńskiego, wznosząc w jej miejsce pierwsze Propyleje (tzw. Propyleje Pizystrata, następnie zastąpione obecnymi).

Akropol w Atenach okresu klasycznego

Ostatecznie do przekształcenia Akropolu ateńskiego w ośrodek kultowy doszło po zniszczeniu Aten w czasie wojen perskich. Większość dotychczasowych budynków zniszczono w 480 roku p.n.e. – tylko nieliczne z nich odbudowano, odbudowa Hekatompedonu była przy tym tylko częściowa (zrekonstruowano sam naos świątyni). Zniszczeniu uległy tak budowle, jak i pomniki wotywne. Ich pozostałości odnaleziono w czasie badań archeologicznych w tzw. rumowisku perskim.

Inicjatorami wzniesienia budynków na Akropolu w świetniejszej niż dotychczasowa formie byli przywódcy polityczni, Kimon (który prawdopodobnie wzniósł tu świątynię Ateny stanowiącą poprzedniczkę Partenonu) oraz Perykles. Zwłaszcza w czasach Peryklesa, za których miał miejsce największy rozkwit Aten, na Akropolu powstał jeden z najważniejszych na świecie zespół zabytków architektonicznych i rzeźbiarskich. Akropol stał się symbolem potęgi i zamożności Aten, które w V wieku p.n.e., aż do wojny peloponeskiej, było hegemonem (główną potęgą polityczną) państw greckich.

Odbudowa Akropolu w czasach Peryklesa, rozpoczęta w 449 roku p.n.e., miała charakter planowy, nowe budynki tworzyć miały przemyślany zespół architektoniczny. Pochłonęła ona znaczne środki finansowe, często wymuszane na mniejszych państwach greckich sprzymierzonych z Atenami. Pracami kierowała komisja złożona z najsłynniejszych artystów, pod przewodnictwem Fidiasza. Powstał wtedy Partenon (dzieło architektów Kallinosa i Kallikratesa – świątynia Ateny-Dziewicy) z posągiem Ateny Partenos, Erechtejon, świątynia Ateny Nike (z 427 roku p.n.e.) oraz świątynia Artemidy Brauronia.

Partenon jest jednym z największych dzieł geniuszu architektonicznego. Pozorna prostota budynku wyraża klasyczne ideały jasności i jedności artystycznej, widoczny jest tu brak jakiegokolwiek napięcia i wewnętrznego konfliktu. Interesujące jest przy tym przede wszystkim zewnętrzna strona budynku, był on bowiem – podobnie jak inne świątynie greckie – miejscem, w którym mieszkało bóstwo, nie zaś miejscem kultu masowego. Wrażenie estetyczne i duchowe, to, że Partenon wydaje “unosić się w powietrzu”, wzmocnione jest przez brak linii pionowych w perystylu Partenonu (otaczającej budynek kolumnadzie). Istniejące w budynku linie pionowe są przy tym lekko pochylone, co wywołuje przeciwne złudzenie optyczne – braku linii ukośnych w budynku. Także kolumny Partenonu zmieniają grubość, odległość między nimi maleje w kierunku środka kolumnady i delikatnie odchylają się do środka. Wszystkie te niewidoczne dla obserwatora różnice wywołują wrażenie lekkości i jednocześnie statyczności budynku.

W latach 437-432 p.n.e. zbudowano także w miejscu starych nowe Propyleje, których architektem był Mnesikles (prawdopodobnie twórca także Erechtejonu). We wschodnim skrzydle Propylejów mieściła się Pinakoteka – kolekcja obrazów. Nadal na Akropolu umieszczano także ekswota. Należały do nich słynne rzeźby autorstwa Fidiasza, Atena Promachos i Atena Lemnia. Na Akropolu stał także posąg Peryklesa z brązu, który stworzył Kresilas z Kydonii oraz dzieła innych rzeźbiarzy (np. Onatesa z Eginy).

Akropol ateński w czasach rzymskich

Rozbudowę zespołu Akropolu kontynuowano w czasach rzymskich. W 25 roku p.n.e. powstała na Akropolu okrągła świątynia Augusta i Romy, podkreślająca rzymskie panowanie nad miastem. Rozbudowano też Propyleje, dodając do nich monumentalne schody. Interesujący jest zwłaszcza południowy stok Akropolu, gdzie znajduje się Teatr Dionizosa wraz z sanktuarium Dionizosa Eleuthreusa (Temenos Dionizosa), portyk Eumenesa II pochodzący z okresu hellenistycznego oraz odeon Heroda Attyka z okresu rzymskiego (II w. n.e.).

Akropol w Atenach od średniowiecza do współczesności

Zabudowania Akropolu były wielokrotnie niszczone. Po zniszczeniach w czasie wojen perskich w 480 r. p.n.e. zostały wprawdzie odbudowane we wspanialszej formie, kolejne wieki przyniosły jednak dalsze zniszczenia, zwłaszcza w czasach panowania tureckiego nad Atenami. Główne budynki, w tym Partenon, Erechtejon i Propyleje, można podziwiać do dziś, znajdują się one jednak w stanie częściowej ruiny. Wiele skarbów Akropolu odkrytych w czasie wykopalisk archeologicznych przeniesiono do muzeów, w tym zwłaszcza do Narodowego Muzeum Archeologicznego w Atenach.

Świątynie na akropolu za panowania cesarza bizantyjskiego Justyniana I przekształcono w kościoły chrześcijańskie. W północno-wschodnim narożniku Partenonu zachowały się słabo widoczne ślady bizantyjskich malowideł z czasów, gdy pełnił on funkcję kościoła pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny. W czasach bizantyjskich wiele zabytków ruchomych, w tym słynne posągi Ateny, wywieziono do Konstantynopola. Stopniowa dewastacja Akropolu postępowała od 1456 roku, kiedy to Ateny znalazły się pod panowaniem tureckim. Partenon pełnił czasowo funkcję meczetu – w południowo-zachodnim narożniku zachowały się pozostałości schodów dobudowanego do niego wtedy minaretu. Największe zniszczenie Partenonu miało miejsce 26 września 1687, kiedy to ze względu na ostrzał floty weneckiej wybuchł skład prochu umieszczony w nim przez wojska tureckie.

Zniszczenia zabytków Akropolu wiązały się także z przebudowami w okresie średniowiecza oraz z próbami rekonstrukcji, które były podejmowane z dobrymi intencjami, ale źle wykonane. Wiele zabytków Akropolu wywiózł z Aten Thomas Bruce, lord Elgin. Należą do nich tzw. marmury Elgina, oryginalne fryzy Partenonu, zakupione przez British Museum. W British Museum znajduje się także jedna z Kariatyd. Rząd Grecji od wielu lat stara się o ich odzyskanie.

Po uzyskaniu przez Grecję niepodległości rozpoczęto prace rekonstrukcyjne – prace konserwatorskie w drugiej połowie XIX wieku nie zawsze były jednak udane. W 1975 roku rząd grecki rozpoczął duży projekt renowacji Akropolu, w pełni zgodny z osiągnięciami nowoczesnej archeologii. Wiele dzieł, które pierwotnie znajdowały się na Akropolu (m.in. Kariatydy z Erechtejonu, dla których wykonano kopie), przeniesiono wtedy do Muzeum Akropolu. Nowy gmach muzeum, zlokalizowany u stóp wzgórza, został otwarty w 2009 roku. Znajduje się on 300 metrów na południowy wschód od Partenonu, zaprojektował go szwajcarski architekt Bernard Tschumi. Jest to interesująca budowla ze szkła i betonu w stylu dekonstruktywistycznym, z powierzchnią wystawową dziesięciokrotnie większą, niż stare muzeum Akropolu. Obecnie Akropol w Atenach stanowi zespół muzealny, od 1987 roku wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

Bibliografia:

  • Bernard Tschumi Architects (red.), The New Acropolis Museum, 2009.
  • R.J. Hopper, The Acropolis. (Ancient Sites), 1971.
  • Jeffrey M. Hurwit, The Athenian Acropolis. History, Mythology and Archaeology from the Neolithic Era to the Present, 2001.

Tagi
Encyklopedia historycznaEncyklopedia kultury antycznejEncyklopedia religiiEncyklopedia sztuk pięknychEncyklopedia teatru

Dodaj komentarz