Akropol

Akropolis

Akropol lub akropolis – w miastach starożytnej Grecji część miasta położona na wzgórzu, pierwotnie o funkcjach obronnych, następnie głównie o funkcjach kultowych. Akropole wywodzą się z kultury mykeńskiej, wraz z rozwojem kultury greckiej ich wygląd i funkcje ulegały wielu zmianom. Najbardziej znany jest Akropol w Atenach, znany z zachowanych zabytków architektury (Partenon, Propyleje, Erechtejon, świątynia Nike Apteros). Wyraz ten w języku greckim znaczy dosłownie “górne miasto”.

Słowem “akropol” określa się też niekiedy zbliżone założenia urbanistyczne innych kultur starożytnych, zwłaszcza w prekolumbijskiej Ameryce. Częste są także określenia metaforyczne, takie jak “szkocki Akropol” (Edynburg) czy też “akropolis wawelska” na określenie Wawelu. Warto pamiętać, że słowo “akropolis”, stanowiące synonim akropolu, jest rodzaju żeńskiego – mówimy więc “akropolis ateńska”, “akropolis koryncka” itp.

Akropol w miastach greckich okresu mykeńskiego i hellenistycznego

Często Akropol stanowił najstarszą część miasta greckiego, kontynuująca tradycje osadnictwa z czasów kultury mykeńskiej (II tysiąclecie p.n.e.), kiedy to miasta zakładano na wysokich wzgórzach ze względu na ich obronność. Akropole otoczone były więc kolejnymi seriami fortyfikacji – stanowiły więc one rodzaj zamku, grodu obronnego, znajdował się tu też często pałac władcy. Rozwój funkcji kultowej i budowa świątyń wiązały się natomiast z samą dawnością ośrodka, z którym powiązane były mity i legendy. W okresie mykeńskim, w drugiej połowie II tysiąclecia p.n.e., na wzgórzach znajdowały się osady warowne z pałacami władców – osadą taką były także same Mykeny, innym przykładem może być Tiryns.

W okresie archaicznym i klasycznym, wraz z rozwojem ośrodków miejskich, akropole przekształcały się najczęściej w okręgi kultu religijnego. Zanikała natomiast funkcja mieszkalna akropolu. Stało się tak także w przypadku najsławniejszego Akropolu w Atenach. Prócz monumentalnych budowli, słynął on z bogatych wotów, do których należały posągi dłuta Fidiasza (Atena Promachos i Atenia Lemnia). Budowle reprezentacyjne i kultowe powstawały także w okolicach wzgórza (np. Teatr Dionizosa i Odeon w Atenach). Akropol, podobnie jak agora (centralny plac miejski o funkcjach targowych, stanowiący ośrodek życia społecznego), były charakterystyczne także dla miast greckich, które powstawały w okresie Wielkiej Kolonizacji (np. Cyrena w Afryce).

Akropole hellenistyczne

W okresie hellenistycznym (III-I w. p.n.e.) nazywano tak cytadele włączone w system fortyfikacji miejskich (np. w Akropol w Priene), niekiedy także reprezentacyjną część miasta (np. w Pergamonie). Hellenistyczne akropole stanowiące cytadele zakładano często w nowych miastach greckich, które powstawały w Azji i Egipcie po podbojach Aleksandra Wielkiego. Stanowiły one ostatni punkt oporu w przypadku przejęcia dolnego miasta przez siły wroga. Ufortyfikowane twierdze nazywane akropolami powstawały też w dawniejszych ośrodkach – np. w Koryncie i w Knidos. Nadal akropole pozostawały też ośrodkami kultowymi o reprezentacyjnym charakterze – przykładem może być monumentalny ołtarz pergamoński, umieszczony w centralnym punkcie akropolu w Pergamonie. Akropol w Pergamonie stanowił najwspanialszą część miasta – nie tylko ośrodek religijny, ale też ośrodek władzy królewskiej. W okresie hellenistycznym i rzymskim powstawały też wciąż nowe budowle na Akropolu w Atenach – tak np. świątynia Nike Apteros powstała w 125 roku n.e.