Alabaster

Alabaster – nazwa ta obejmuje dwa rodzaje minerałów o podobnym wyglądzie i zastosowaniach: 1) minerał stanowiący drobnoziarnistą odmianę gipsu o upakowanym skupieniu; 2) alabaster kalcytowy. Ceniony kamień ozdobny, wykorzystywany do wytwarzania przedmiotów ozdobnych oraz w budownictwie (dekoracja wnętrz). Znane są zwłaszcza słynne alabastry z miejscowości Volterra w Toskanii. Alabaster (pod nazwą alabastrites lithos) znany był już Herodotowi i Teofrastowi  – w starożytności termin ten odnosił się jednak wyłącznie do alabastrów kalcytowych. Współcześnie ma się na myśli pod tym terminem przede wszystkim alabastry gipsowe.

Kamień niemal zawsze biały lub białawy, rzadziej lekko zabarwiony. Materiał ten cechuje się szczególnymi właściwościami dotykowymi i wizualnymi. Architekt i humanista Leon Battista Alberti określił go jako “zamknięte wewnątrz światło”. Cechuje się wysoką przepuszczalnością światła, ze względu na miękkość jest też łatwy do obróbki. W sztuce dekoracyjnej z alabastru wykonuje się rozmaite przedmioty, szczególnie charakterystyczne są jednak drobne figurki alabastrowe. Szkło przypominające wyglądem alabaster to szkło alabastrowe.

Nazwa minerału pochodzi od greckiej nazwy egipskiego miasta Alabastros; znany był on historykowi Herodotowi i przyrodnikowi Teofrastowi (pod nazwą alabastrites lithos). Popularny w starożytności alabaster kalcytowy określa się go także jako “alabaster orientalny” lub “alabaster egipski” – także alabaster wymieniany w Biblii stanowi wyłącznie alabaster kalcytowy. Alabastrami egipskimi lub orientalnymi nazywa się często również trawertyny (często stosowane w sztuce starożytnego Egiptu), minerały o podobnych walorach wizualnych.

Jest to materiał bardzo miękki, łatwy w obróbce nawet za pomocą najprostszych narzędzi; jest też łatwy do polerowania.

Alabaster: zastosowanie w sztuce i budownictwie

Alabaster służy przede wszystkim jako materiał rzeźbiarski. Wykonuje się z niego elementy dekoracyjne, takie jak wazy, puchary, abażury, tace, różne inne ozdobne naczynia, lampy (ample). Szczególnie często wykorzystywany jest jako materiał do wywarzania statuetek (plastyka gabinetowa, drobna rzeźba pełna) i reliefów (monumentalna płaskorzeźba). O jego walorach jako materiału rzeźbiarskiego decyduje przede wszystkim miękkość (łatwość obróbki) i szczególne właściwości świetlne (przepuszczalność światła). W porównaniu z chłodnym, klasycznym marmurem kamień ten sprawia wrażenie materiału ciepłego, subtelnego.

W sztuce starożytnego Egiptu z alabastru (orientalnego) wykonywano kanopy. Były to wazy grobowe w formie naczyń cylindrycznych,  z pokrywą w kształcie głowy jednego z “synów Horusa” (człowiek, szakal, sokół i pawian). Alabaster znano także w sztuce Mezopotamii (np. wazy alabastrowe odnalezione w Uruk). W sztuce starożytnej Grecji popularne były alabastrony i alabastryty, niewielkie naczynia na wonności w kształcie owoców – nie zawsze jednak wykonywane z alabastru. Już w starożytności z alabastru wykonywano także wypełnienia okien. Od średniowiecza materiał ten popularny był przede wszystkim w sztuce angielskiej, ze względu na bogate zasoby naturalne tego kamienia w Anglii. W sztuce renesansu materiał ten stosowany był przede wszystkim w rzeźbie nagrobkowej i ołtarzowej (retabula ołtarzowe ze scenami religijnymi), zaczęto wykonywać z niego także zbytkowne przedmioty świeckie. W sztuce barokowej łączony był często z marmurem (zwłaszcza w polskim stylu Wazów, dla którego charakterystyczne jest kontrastowanie bieli alabastru ze wzorzystością marmuru), w zasadzie jednak rzadko używano go w sztuce XVII wieku. Od końca XVII wieku i w sztuce XVIII wieku stosowany głównie w drobnej plastyce – często łączony z porcelaną, kamieniem i woskiem. Ponownie stał się bardzo popularny zwłaszcza pod koniec XVIII wieku, jako materiał do wyrobu waz. Obecnie stracił na znaczeniu, wypierany przez marmury o zbliżonych właściwościach.

Kamień ten stosuje się też często jako w budownictwie i jako element dekoracji architektonicznej ścian (niekiedy poddaje się go wypaleniu). Alabaster gipsowy nie nadaje się do wytwarzania płytek posadzkowych. Alabastry kalcytowe stosowano do wykładania posadzek, są one jednak, mimo żywego połysku i pięknej barwy, mniej odporne na ścieranie niż posadzki marmurowe. Nie stosuje się go także w elementach zewnętrznych budynków, ze względu na (nieznaczną) rozpuszczalność w wodzie. Często używany jest natomiast jako dekoracyjny kamień okładzinowy we wnętrzach.

W starożytności sproszkowany alabaster stanowił składnik kosmetyków, mający rozjaśnić skórę i zapewnić jej połysk. Przekonanie o tego rodzaju właściwościach alabastru wiązało się zapewne z jego wyglądem. Do dziś funkcjonują wyrażenia takie jak “ciało jak alabaster” czy “alabastrowe czoło” lub “alabastrowa skóra” – oznaczają one skórę szczególnie jasną, białą i gładką. W sztuce nowożytnej tworzono często reprezentacyjne pomieszczenia wykładane alabastrem – najsłynniejszym przykładem jest Komnata Alabastrowa (camerino d’albastro) pałacu książąt d’Este w Ferrarze (obecnie oglądać można rekonstrukcję z kopiami obrazów). W komnacie tej alabaster tworzył intymny nastrój książęcego gabinetu.

Bardzo cienkie, pół-przezroczyste płyty polerowanego alabastru zastępować mogły szyby w czasach, gdy szkło było kosztownym materiałem (w domach mieszkalnych wykorzystywano np. pęcherze rybie). Takie wykorzystanie tego materiału częste jest zwłaszcza w średniowiecznych kościołach włoskich. Wykonane z alabastru szyby wprowadzają do wnętrz przytłumione światło o ciepłym odcieniu. Szyby wykonane z alabastru odróżnić należy od matowego szkła, określanego jako szkło alabastrowe. Kamień ten znajduje zastosowanie także w produkcji farb.

Wydobycie i występowanie alabastru

Najważniejszym miejscem, w którym wydobywa się alabaster jest toskańskie miasto Volterra (okolice Pizy), a także pobliska Castellina. Znane od starożytności pokłady alabastru w Egipcie zostały niemal całkowicie wyeksploatowane już w średniowieczu. Złoża alabastru występują w wielu krajach, przede wszystkim w Chinach, w Stanach Zjednoczonych, w Niemczech i w Rosji (Wolsk nad Wołgą), we Francji (okolice Paryża) oraz w innych regionach Włoch (okolice miasta Terracina w Lacjum oraz Sardynia).

W Polsce alabaster występuje w stosunkowo niewielkich ilościach w miejscowości Łopuszka Wielka (województwo podkarpackie, okolice Przeworska), a także na Dolnym Śląsku (Lwówek Śląski – alabastru dolnośląskiego użyto do dekoracji westybulu i klatki schodowej Biblioteki Jagiellońskiej). W dawnej Polsce istniało wydobycie alabastru na Podolu i w okolicach Lwowa (określano go jako tzw. “ruski marmur”).

Dawniej szczególnie duże ilości alabastru wydobywano w Anglii – znaczna część zabytków polskich, w których materiałem architektonicznym lub rzeźbiarskim jest alabaster, wykonana jest właśnie z kamienia angielskiego. W samej Wielkiej Brytanii alabaster należał do najbardziej cenionych materiałów dekoracyjnych, przede wszystkim w XIX wieku, kiedy chętnie naśladowano formy neoklasyczne, ceniąc przy tym wszelkiego rodzaju bibeloty i miniaturę rzeźbiarską. Współcześnie wydobycie alabastru angielskiego jest ograniczone, głównie ze względu na zmniejszony popyt.