Encyklopedia filozofii

argument

przez

Argument: ciąg przesłanek przedstawiony w celu uzasadnienia danej tezy.

Abolicjonizm

przez

Abolicjonizm, ruch abolicjonistyczny: ruch społeczny, działalność na rzecz zniesienia niewolnictwa.

Les Temps modernes

przez

“Les Temps modernes”: wydawane od 1945 francuskie czasopismo polityczne, filozoficzne i literackie.

Absolut a literatura

przez

Absolut a literatura: koncepcja literatury jako łącznika między światem zmysłowym i Absolutem typowa była zwłaszcza dla romantzymu.

De re aedificatoria – Ksiąg dziesięć o sztuce budowania

przez

De re aedificatoria, Ksiąg dziesięć o sztuce budowania: renesansowy traktat o architekturze Leona Battisty Albertiego

Dante

przez

Dante Aligheri (Alighieri): najwybitniejszy poeta literatury włoskiej i średniowiecznej, filozof, działacz polityczny.

Leon Battista Alberti

przez

Leon Battista Alberti : architekt i teoretyk sztuki epoki renesansu, humanista, pisarz, uczony.

Giovanni Battista Agucchi

przez

Giovanni Battista Agucchi: teoretyk sztuki okresu renesansu, sekretarz papieski.

Aktualizm: geologia

przez

Aktualizm geologiczny, uniformitaryzm, uniformitarianizm: jedna z podstawowych zasad geologii, w wyjaśnianiu przeszłości Ziemi należy opierać się wyłącznie na obserwacji sił działających obecnie.

aktualizm

przez

Aktualizm, aktualizm filozoficzny: określenie stanowisk odkreślających rolę stawania się i zmienności w strukturze ontycznej rzeczywistości, zwłaszcza idealizm aktualny Giovanniego Gentile. Podobne stanowiska występują także w teologii i antropologii filozoficznej (przede wszystkim związanej z teologią protestancką). W innych znaczeniach termin ten występuje w psychologii (psychologia Wilhelma Wundta i jego kontynuatorów) oraz w naukach przyrodniczych i filozofii przyrody (zasada aktualizmu i aktualizm geologiczny). W naukach przyrodniczych określa się tak koncepcje podkreślające ciągłość procesów zachodzących w przyrodzie.

astronomia

przez

Astronomia: definicja, przegląd zagadnień, historia astronomii.

Argumentacja

przez

Argumentacja: zespół czynności podejmowanych w celu uzasadnienia jakiegoś poglądu, jakiejś tezy. Są to tak czynności mentalne, jak i czynności werbalne (akty mowy). Argumentacja może być rozumiana także jako uporządkowany zestaw argumentów użytych przez osobę przekonującą do czegoś. Budowa tego szeregu opiera się przede wszystkim na przyjętej przez argumentującego ocenie jego skuteczności, która bywa określana terminem taktyka argumentacyjna.

Aparatura

przez

Aparatura: w technice – zespół przyrządów i urządzeń (aparatów) współpracujących ze sobą przy wykonywaniu określonych z góry zadań, np. aparatura chemiczna, aparatura pomiarowa. W prakseologii – rzeczy stanowiące człony działania.

Animal symbolicum

przez

Animal symbolicum – wyrażenie łacińskie, znaczące dosłownie “zwierzę symbolizujące”, “zwierzę tworzące symbole”. Koncepcja człowieka Ernsta Cassirera.

Analiza treści

przez

Analiza treści: w terminologii socjologicznej, metodologicznej i medioznawczej określenie wieloznaczne. Synonim terminu analiza zawartości, rodzaj analizy zawartości lub samodzielna, odmienną od analizy zawartości metoda badania treści.

Dyskurs

przez

Dyskurs: każdy komunikat dłuższy niż zdanie. Dyskurs jest przedmiotem zainteresowania filozofów i badaczy kultury (postmodernizm, poststrukturalizm) oraz językoznawców.

Argumentum ad exemplum

przez

Argumentum ad exemplum (argumentum ab exemplum, argumentum ad exemplis, argumentum ab exemplis): argument oparty na przykładach.

Argumentum a silentio

przez

Argumentum a silentio, argumentum ex silentio: argument podważający prawdziwość jakiejś tezy na podstawie braku doniesień, relacji świadków (argument z milczenia).

A fortiori

przez

A fortiori, także argumentum a fortiori lub argument a fortiori: określenie obejmujące łącznie wnioskowania według argumentum a maiori ad minus oraz według argumentum a minori ad maius, typu “skoro tak…, to tym bardziej…”.

Argumentum ad vertiginem

przez

Argumentum ad vertiginem: “argument do lekkomyślności”; chwyt erystyczny, a także wypowiedzi w sytuacjach, w których oponent nie jest w stanie zrozumieć powagi argumentacji merytorycznej.

Argumentum ad populum

przez

Argumentum ad populum: chwyt erystyczny, argument do tłumu, ludu. Pozyskanie słuchaczy do swoich poglądów poprzez odwołanie się do instynktów, przesądów, dumy narodowej.

Argumentum ad passiones

przez

Argumentum ad passiones: ogólne określenie argumentów erystycznych odwołujących się do namiętności, uczuć, emocji.

Argumentum ad personam

przez

Argumentum ad personam: chwyt erystyczny, argument skierowany przeciw osobie i jej cechom, nie przeciw innym argumentom.

Argumentum ad metum

przez

Argumentum ad metum: chwyt erystyczny, argument odwołujący się do strachu (lęku, trwogi).

Argumentum ad absurdum

przez

Argumentum ad absurdum lub argumentum ab absurdo, także w formie argument ad absurdum: dosłownie “argument odwołujący się do absurdu”. W logice, w prawie.

Opinio communis

przez

Opinio communis – wyrażenie łacińskie znaczące dosłownie “powszechna opinia”, “wspólna opinia”, “utarte zdanie”, “powszechny pogląd”, “powszechne mniemanie”. Communis opinio doctorum. Sententia communior, ergo verior.

Alienacja

przez

Alienacja – proces, w którym wytwory człowieka lub elementy istoty człowieka stają się dla niego czymś obcym – stają się samodzielną rzeczywistością.

Askryptor

przez

Askryptor, nondeskrypytor, niedeskryptor: odpowiednik słowny deskryptora. Askryptory stosowane są w systemach informacyjno-wyszukiwawczych, zwłaszcza w tezaurusach.

Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji

przez

“Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji. Organ Centralnego Instytutu Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej, poświęcony zagadnieniom teorii i praktyki informacji”: czasopismo wydawane w latach 1953-1990.

Analiza

przez

Analiza – w logice: podział określonej całości polegający na wyodrębnieniu w nim części. Rodzaje analizy w poszczególnych naukach.

Amor vacui

przez

Amor vacui: wyrażenie łacińskie, “miłość do pustki (próżni)”, “umiłowanie pustki”. Występuje głównie w terminologii sztuk pięknych, przeciwieństwo horror vacui.

Adorno

przez

Theodor Adorno: niemiecki filozof, myśliciel społeczny i polityczny, teoretyk kultury, muzykolog i kompozytor. Współtwórca teorii krytycznej, przedstawiciel szkoły frankfurckiej.

Plotka

przez

Plotka: zjawisko społeczno-kulturowe, fałszywa wiadomość powtarzana z ust do ust. Plotka w perspektywie antropologicznej.

Bohater pozytywny

przez

Bohater pozytywny: postać literacka skonstruowana tak, by odbiorca uznał jej działania za właściwe. Pozytywnie ocenia ją także narrator i sam autor utworu. Zwłaszcza literatura tendencyjna, dydaktyczna, pozytywizm, socrealizm, literatura popularna.

Arbitralność języka

przez

Arbitralność języka, konwencjonalność języka: właściwość języków naturalnych. Nie zachodzi związek naturalny między wyrażeniami a tym, do czego się odnoszą.

Aksjologia języka

przez

Aksjologia języka: system wartości przyjętych przez społeczność użytkowników danego języka. Także aksjologia językoznawcza (aksjologia lingwistyczna), nauka traktująca o problemie wartości w języku.

Argumentum ad ignorantiam

przez

Argumentum ad ignorantiam: chwyt erystyczny, argument odwołujący się do ignorancji, niewiedzy współdyskutanta – szczególnie do braku możliwości przedstawienia kontrdowodu dla tezy jego oponenta.

Argumentum ad crumenam

przez

Argumentum ad crumenam: erystyczny sposób argumentowania, odwołanie się do statusu materialnego oponenta lub obietnica korzyści. Także argumenty ad carotam i ad lazarum.

Argumentum ad hominem

przez

Argumentum ad hominem: chwyt erystyczny. Przytoczenie na poparcie swojego stanowiska racji przyjętych przez stronę przeciwną lub racji wynikających z założeń przyjętych przez stronę przeciwną.

Argumentum ad baculum

przez

Argumentum ad baculum: argumentacja erystyczna polegająca na werbalnej groźbie użycia siły lub aktualnym zastosowaniu środków przymusu wobec oponenta.

Argumentum ad auditorem

przez

Argumentum ad auditorem: argument do audytorium, argument do słuchacza. Trop erystyczny, argumentowanie przez odwołanie się nie bezpośrednio do oponenta, ale do emocji audytorium.

Absurd

przez

Absurd: definicja w logice – wyrażenie sprzeczne wewnętrznie. W filozofii – głównie egzystencjalizm. Absurd a nonsens. Reductio ad absurdum.

Fatum

przez

Fatum: w mitologii rzymskiej – los, przeznaczenie (personifikacja), także wola bogów. W filozofii – ślepa wola, hemajrmene, źródło pojęcia “fatalizm”.

Faktyczność

przez

Faktyczność: w terminologii filozoficznej, zwłaszcza u fenomenologów i egzystencjalistów (Sartre, Heidegger, Husserl, Habermas). Także faktyczność zobowiązań.

Racjonalność

przez

Racjonalność: racjonalność w metafizyce, racjonalność ontologiczna, racjonalność w kulturze greckiej. Działania racjonalne. Myślenie racjonalne. Racjonalne postępowanie. Racjonalność intersubiektywna, racjonalność substancjalna. Racjonalność ekonomiczna, czyli racjonalność gospodarowania.

Aktywizm

przez

Aktywizm: stanowiska i nurty filozoficzne przyznające pierwszeństwo czynowi i działalności nad myśleniem i intelektem.

Akt mowy

przez

Akt mowy: użycie przez konkretnego użytkownika w konkretnej sytuacji konkretnego wypowiedzenia. Austin, Searle i Paul Grice – teoria aktów mowy. Pojęcie aktu mowy w językoznawstwie.

Joel Barlow

przez

Joel Barlow: Autor eposu The Columbiad i bardziej dziś cenionego Hasty Pudding. Dyplomata amerykański, myśliciel polityczny, zwolennik ideałów rewolucji francuskiej.

Agon

przez

Agon: w języku greckim rywalizacja, spór, igrzyska, zawody. Termin dotyczy zawodów sportowych, w tym igrzysk olimpijskich, oraz innych konkursów, muzycznych i poetyckich. W teatrze greckim element tragedii i komedii. Także konkurs tragików organizowany w starożytnych Atenach w Wielkie Dionizje. Pojęcie kluczowe dla kultury starożytnej Grecji – społeczeństwo greckie określa się wręcz jako “społeczeństwo agonistyczne”.

Agon: teatr

przez

Agon: teatr grecki. Definicja agonu – komedia attycka i tragedia grecka. Ajschylos, Sofokles, Eurypides. Poza tym zawody tragików, konkurs na najlepszą tragedię, które odbywały się w Wielkie Dionizje i inne święta w Atenach i Grecji.

Aforyzm

przez

Aforyzm: artykuł przedstawia definicję aforyzmu, zarys historii aforystyki na świecie i w Polsce. Prezentuje różnice między aforyzmami a sentencjami, maksymami, przysłowiami i innymi pojęciami paremiologicznymi.

Adagium

przez

Adagium: kultura średniowieczno-renesansowa stosuje rozróżnienie adagium/proverbium. Adagium pochodzi ze starożytności pogańskiej, proverbium z Pisma Świętego. W języku polskim znaczenie odmienne niż przy angielskim i francuskim “adage” – tam słowo to oznacza raczej przysłowie pochodzenia ludowego.

Absolut: filozofia indyjska

przez

Absolut: filozofia indyjska Główny artykuł: Absolut. Absolut w filozofii indyjskiej – w filozofii indyjskiej znaleźć można wiele odpowiedników zachodniego pojęcia “Absolut”, tak o charakterze osobowym, jak i nieosobowym. Odpowiednikami o charakterze osobowym, obok treści filozoficznej posiadającymi także religijną, są np. dewa (deva, bóg lub półbóg, istota wyższa od człowieka: w buddyzmie i hinduizmie) i Iśwara (Īśvara, Najwyższa Istota, pan, władca).  … Dowiedz się więcej

Abstractio formalis

przez

Abstractio formalis (średniowiecznołacińskie „wyodrębnianie aspektu formalnego”): w teorii poznania; pol. abstrakcja formalna, abstrakcja intensywna. W obecnym w tradycji scholastycznej, a przedstawionej przez Kajetana (Caietanus, Tommaso de Vio) podziale abstrakcji pojęcie przeciwstawiane abstractio totalis.

Absolut: filozofia współczesna

przez

Absolut: filozofia współczesna Główny artykuł: Absolut. Absolut w filozofii współczesnej – silnie obecna w filozofii idealizmu niemieckiego problematyka Absolutu w filozofii współczesnej straciła na znaczeniu: wiele kierunków filozoficznych współczesności nie włącza Absolutu do swojej aparatury pojęciowej. Wyjątkiem są z jednej strony pewne kierunki filozoficzne o nastawieniu mistycznym i irracjonalistycznym, w których Absolut uznawany jest za poznawalny na podstawie doświadczenia subiektywnego, … Dowiedz się więcej

Absolutyzm aksjologiczny

przez

Absolutyzm aksjologiczny Absolutyzm; absolutyzm aksjologiczny (nowołac. absolutismus, z łac. absolutus – “bezwzględny”) – w aksjologii  ogólnej pogląd dotyczący wartości takich jak Dobro, Prawda i Piękno, przeciwstawny relatywizmowi aksjologicznemu. Według absolutyzmu aksjologicznego wartości te nie zależą od subiektywnych nastawień i poglądów jednostek, od procesów historycznych i społecznych, interesów ekonomicznych poszczególnych jednostek i grup. Stanowią natomiast autonomiczne kategorie rzeczywistości, o niezmiennym i … Dowiedz się więcej

Absolut: filozofia nowożytna

przez

Absolut: filozofia nowożytna. W filozofii nowożytnej pojęcie absolutu ważne jest zwłaszcza dla idealizmu niemieckiego, pojawia się jednak również i wielu innych myślicieli.

Absolut: filozofia starożytna

przez

Absolut w filozofii starożytnej – w filozofii starożytnej nie istniał jeszcze bezpośredni odpowiednik terminu “absolut”, jego pełnego odpowiednika o charakterze pojęciowym dopatrywać można się w późnostarożytnej koncepcji prajedni Plotyna. Istniało jednak wiele pojęć o zbliżonym charakterze.

Absolut: filozofia średniowieczna

przez

Absolut: filozofia średniowieczna Główny artykuł: Absolut. Absolut w filozofii średniowiecznej – u zarania dojrzałej myśli średniowiecza Bóg rozumiany jako Absolut obecny jest wyraźniej w przedstawionej przez Anzelma z Canterbury koncepcji ontologicznego dowodu na istnienie Boga: u Anzelma z Canterbury jest to jednak wciąż koncepcja o charakterze w dużej mierze apologetycznym. Pełną i pozbawioną dominacji elementu apologetycznego, tj. czysto filozoficzną i … Dowiedz się więcej

Absolut

przez

Abolut: “filzoficzny odpowiednik Boga”, byt konieczny i niezłożony, stanowiący rację bytów przygodnych i złożonych. Doskonały, pełny, bezwzględny. Także: to, co w danym układzie nie jest zrelatywizowane do niczego innego.