Aedicula

Aedicula, także ediculaedykułedykulaedykuła – termin specjalny o wielu znaczeniach w terminologii sztuk pięknych, a także wyraz w ogólnym języku łacińskim. Oznacza przede wszystkim kapliczkę, także niszę architektoniczną, ozdobne obramowanie i model budynku.


Zobacz też: aedes, budynek świątynny w sensie ogólnym (w odróżnieniu od templum).

Aedicula jako termin architektoniczny

Aedicula oznacza kapliczkę. Była to budowla czworoboczna, niewielkich rozmiarów, z fasadą wzorowaną na wielkich świątyniach klasycznych. Przeważnie była więc zwieńczona frontonem opartym na antach (świątynia na antach), kolumnach lub pilastrach. Służyła jako kaplica kultowa lub jako kaplica grobowa. Mogła stanowić także rodzaj pawilonu ogrodowego.

W innym znaczeniu aedicula to ujęta w ramy architektoniczne nisza. Nisza taka zwieńczona była belkowaniem lub przyczółkiem. Stanowiła tło dla posągu (nie tylko kultowego) lub ozdobnej wazy.

Nazywa się tak także mniejsze wgłębienia, dekoracyjne obramowanie drzwi, okien i innych otworów w budynkach. Obramowanie takie zawiera wszystkie elementy porządku architektonicznego, stosowane także w architekturze nowożytnej.

Aedicula to także model budowli o formach klasycznych. Model taki stanowić może kapliczkę przenośną. Służy też jako motyw dekoracyjny, element zdobniczy w zwieńczeniach architektonicznych, nagrobkach oraz meblach. Jako tak rozumiany element dekoracyjny aedicula występowała przede wszystkim w sztuce nowożytnej, a także średniowiecznej. Bardzo popularne były romańskie i gotyckie aedicuale baldachimowe, występujące zwłaszcza w portalach. W sztuce polskiej aediculae występowały także jako sterczyny attyk renesansowych. Mógł także, w średniowieczu i nowożytności, stanowić model budynku we właściwym sensie, prezentowany przez fundatora.

W ogólnym języku łacińskim. W kulturze rzymskiej

W ogólnym języku łacińskim aedicula (genetivus aediculae) to zdrobnienie od aedes (także w formie aedis, genetivus aedis). Słowo aedes znaczy “gmach”, “pokój”, “świątynia”, “dom”, “mieszkanie”. Odpowiednio aedicula to “pokoik”, “kaplica”, “świątyńka”, “domek”, “domeczek” (dwa ostatnie znaczenia zwłaszcza w liczbie mnogiej, aediculae).

U Plauta (w łacinie archaicznej) słowo to – występując w liczbie pojedynczej – oznacza jeszcze pojedynczy pokój (Epidikus 402). W liczbie mnogiej oznacza już w łacinie archaicznej – u Terencjusza – domek, niewielki dom (Formion, 663). Najczęściej jednak używa się go w łacinie w znaczeniu “kaplica”. Może to być kaplica dobudowana do świątyni, jak u Liwiusza (35,9) – aediculam Victoriae virginis prope aedem Victoriae M. Porcius Cato dedicavit. Może to być też osobny budynek, kapliczka, niewielka świątynia. Może to być wreszcie nisza w murach świątyni, domu lub innego budynku, w której umieszcza się posążki i inne wyobrażenia bogów i bogiń. Porównaj: Liwiusz, 35,41; Petroniusz, 29; Apulejusz, MetamorfozyEponae deae simulacrum residens aediculae.

Topografowie Rzymu mówią, że w mieście znajdowały się 423 aedicuale, po jednej na każdy vicus. Zapewne nie były to zawsze osobne budynki, ale przeważnie nisze z posągami bogów, często umieszczane na rozstaju dróg (podobnie jak dziś kaplice i krzyże chrześcijańskie). Każdy vicus miał swoje bóstwo opiekuńcze, którego podobiznę zawierała taka kapliczka.

Aedicula w domu rzymskim zawierała figurki, laleczki przedstawiająca dusze zmarłych i domowe bóstwa opiekuńcze – lary i penaty.

Istniały w starożytności także kapliczki przenośne, często wykonane z cennych materiałów. O ich istnieniu informują np. Dzieje apostolskie (kapliczka wykonana w Efezie).


Tagi
Encyklopedia kultury antycznejEncyklopedia religiiEncyklopedia sztuk pięknychLeksykon języka łacińskiego

Dodaj komentarz