Biografia

Biografia – narracja o prawdziwych wydarzeniach z życia danej jednostki. Także życiorys, przy czym słowo to ma także inne konteksty znaczeniowe.


W innych językach: angielskie biography; francuskie biographie; niemieckie Biographie lub Lebensbeschreibung.

Co to jest biografia? Biografia – definicja i pojęcia powiązane

Biografia to opowieść o życiu konkretnej, zazwyczaj realnej osoby. W przeciwnym wypadku mówimy o biografii fikcyjnej – terminu tego używa się w odniesieniu do narracji o życiu osób fikcyjnych lub opowiadającej o fikcyjnych zdarzeniach z życia osób prawdziwych. Istnieje także pojęcie biografii zbeletryzowanej, w której charakter literacki ma w większym stopniu sposób ujęcia zagadnienia, niż same przedstawione fakty.

Utwory biograficzne mówią przeważnie o kolejach życiowych jednostek szeroko znanych, historycznych (artystów, uczonych, przywódców politycznych i religijnych), choć nie jest to sztywną regułą. Biografia opowiadająca o własnym życiu jej autora to autobiografia (niekiedy zresztą autobiografie to w istocie pisane przez tzw. ghostwriterów “biografie autoryzowane”).

Pod terminem biografistyka rozumie się 1) ogół utworów biograficznych (= literatura biograficzna), a także 2) naukę historyczną poświęconą żywotom jednostek o historycznym znaczeniu, względnie szerzej – 2b) cały kontekst kulturowo-literacki i historiograficzny spisywania życiorysów. Termin “literatura biograficzna” rozumieć można też bardziej wąsko, jedynie jako literaturę artystyczną (bez piśmiennictwa naukowego i popularnonaukowego) opowiadającą o życiu jednostek. W skład tak rozumianej literatury biograficznej wchodzi zwłaszcza powieść biograficzna.

Typologia literatury biograficznej jest bardzo urozmaicona i zależy przede wszystkim od funkcji i sposobu przedstawienia życia opisywanej jednostki. Istnieje więc biografia historyczna (biografia naukowa) oraz biografia literacka, obejmująca utwory o charakterze popularyzatorskim czy panegirycznym (w tym także pisane wierszem).

Osoba zajmująca się pisaniem utworów biograficznych to biograf – określenie “biografista” również jest poprawne, ale rzadko stosowane. Biogram to artykuł słownikowy lub encyklopedyczny przedstawiający życie konkretnej jednostki.

Opowieści o życiu jednostek przekazywane mogą być też za pomocą innych środków, niż literackie lub przynależące do piśmiennictwa historycznego, zwłaszcza za pomocą filmów. Filmy biograficzne mogą mieć charakter filmów dokumentalnych lub fabularyzowanych.

Biografistyka: Zarys dziejów

Biografia w starożytności – vitae, żywoty

Pierwsze utwory biograficzne (w literaturze greckiej i rzymskiej zwłaszcza tzw. vitażywoty) znane są literaturze starożytnej. Pisane w starożytności żywoty cechowała wyraźna intencja dydaktyczna. Typowa była też dla nich intencja oddania nie tylko faktów z życia jednostek, ale także próby rekonstrukcji ich osobowości. Najwybitniejszym przedstawicielem biografistyki starożytnej był Plutarch, twórca dzieła Żywoty sławnych mężów. Większość pism biograficznych Plutarcha to żywoty paralelne (żywoty równoległe), złożone z par życiorysów postaci z dziejów Grecji i Rzymu, które mimo to łączy jakaś jedność (np. Aleksander Wielki i Cezar). Do innych ważnych biografistów starożytności należą np. Swetoniusz (Żywoty cezarów) i Nepos. Literatura biograficzna starożytności, zwłaszcza późna, pełna jest anegdot i faktów zmyślonych bądź przynajmniej trudnych do weryfikacji – przykładem mogą być tu Żywoty i poglądy słynnych filozofów Diogenesa Laertiosa.

Średniowiecze: Hagiografia i biografistyka dydaktyczna

W biografistyce średniowieczna bardzo silnie obecne są tendencje moralistyczne i dydaktyczne. Pojawia się w niej także literatura panegiryczna. Największe znaczenie ma w niej hagiografia, tj. żywoty świętych, o religijnym i i wychowawczym, a nie historycznym celu. Historyczność w naszym rozumieniu obca była zresztą mentalności średniowiecznej i rzadko fakty przedstawia się jako interesujące same dla siebie, a przeważnie jako pretekst to prezentacji jakichś innych treści, np. moralnych. Stąd też poprawność faktograficzna miewa w biografiach powstałych w średniowieczu drugorzędne znaczenie. Najwybitniejszym literacko przykładem hagiografii średniowiecznej jest Złota legenda, której autorem był Jacopo da Voragine.

Biografistyka renesansu i baroku

Biografie o charakterze informacyjnym, w których głównym przedmiotem zainteresowania była indywidualność osoby, odrzucające średniowieczną stereotypowość, wprowadziła epoka odrodzenia. Na rozumienie tego, co to jest biografia, znaczny wpływ wywierał odtąd humanizm i indywidualizm epoki renesansu. Szczególne znaczenie ma tu dzieło Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów. Jego autorem był Giorgio Vasari (1511-1574), który sam był ważnym artystą, bardziej zasłynął jednak jako biograf. Ważnymi historykami sztuki XVII wieku byli kontynuujący biograficzną metodę Vasariego Giovanni Baglione i Filippo Baldinucci (który wzbogacił ją o analizę dokumentów źródłowych). Barok zasadniczo kontynuuje wzorce renesansowe, przy czym ponownie pojawiają się tu elementy fantastyczne, a wielki rozkwit przeżywa literatura panegiryczna.

Biografistyka oświecenia i XIX wieku

Czasem największego rozkwitu literatury biograficznej, w tym zwłaszcza w literaturze angielskiej, jest wiek XVIII, a także XIX. Właśnie w XVIII wieku powstała nowoczesna teria biografii – do jej twórców należą Samuel Johnson (autor dzieła Lives of the Most Eminent English Poets) i Roger North (Lives of the Norths). Za najwybitniejszego biografistę brytyjskiego oświecenia uważany jest jednak John Boswell, autor dzieła The Life of Samuel Johnson z 1791 roku. W literaturze francuskiego oświecenia wyróżniają się np. napisane przez Woltera biografie Karola XII i Piotra Wielkiego.

Biografiści XIX wieku piszący w języku angielskim to w dużej mierze kontynuatorzy Johna Boswella. Należą do nich np. Thomas Moore (The Life of Lord Byron), Robert Southey (The Life of Horatio, Lord Viscount Nelson) i John Gibson Lockhart, którego biografia Waltera Scotta jest drugą, po napisanej przez Boswella biografii Samuela Johnsona, najbardziej lubianą i popularną w całej literaturze angielskiej. Wybitnym przykładem biografistyki XIX wieku jest dzieło Life of Milton in Connexion with the History of His Own Time (David Masson).

Biografia i biografistyka XX wieku

Wiek XX jest okresem jeśli nie zmierzchu, to przynajmniej marginalizacji i biografii literackich, i biografii historycznych. Biografia jednostki uważana bywa za taki wycinek rzeczywistości, który nie może poprawnie ukazać jej złożoności, w tym społecznej i kulturowej. W naukach historycznych biografistyka stawała się często z tego powodu raczej działalnością popularyzującą, niż ściśle naukową, kontynuowaną głównie ze względu na znaczne zainteresowanie czytelników kolejami życia sławnych osobistości. Popularna od renesansu po XIX wiek metoda biograficzna okazuje się jednak mniej użyteczna we współczesnych naukach historycznych.

Zwłaszcza w biografistyce literackiej, próbującej przełamać schemat “życie i dzieło”, zanikł biografizm, tj. kierunek w badaniach literackich wyjaśniający utwory literackie przez pryzmat biografii i osobowości ich autorów. Także w samej literaturze, w związku z XX-wiecznym kryzysem literatury fabularnej i rozkładem powieści jako gatunku, powstało mniej wybitnych utworów biograficznych. Pojawiło się jednak – tak w historiografii, jak i w literaturze – śmiałe próby stworzenia biografistyki nowoczesnej, dostosowanej do wymogów i form kultury XX wieku. Pojawiły się jednak także kierunki związane z naturalizmem i realizmem, dążące do przedstawienia autentyczności doświadczeń życiowych twórcy (np. autentyzm w literaturze polskiej). Tendencja ta jest mniej wyraźna w historii filozofii, gdzie nadal nie tyle życie filozofa, co myśl konkretnych, poszczególnych filozofów nadal pozostaje podstawową jednostką organizacyjną materiału.

Nie znaczy to jednak wcale, że w XX wieku zabrakło wybitnej literatury biograficznej. Wymienić można wiele przykładów wybitnych biografów i wybitnej literatury biograficznej. Należą do nich Lytton Strachey (Eminent victorians; Królowa WiktoriaElizabeth and Essex; także autobiografia) – Emil Ludwig (autor biografii literackich Napoleona, Bismarcka, Kleopatry, Lincolna i wielu innych postaci) – André Maurois (Ariel – biografia Shelleya; Don Juan o Byronie; DisraeliOlympio o Wiktorze Hugo; Prometeusz o Balzaku; wiele innych z tego cyklu). W Polsce wielką popularność zdobyły historyczne serie wydawnicze, w tym “Biografie sławnych ludzi” wydawane przez Państwowy Instytut Wydawniczy oraz cykl biograficzny Ossolineum.

Artystyczna literatura biograficzna (beletrystyka biograficzna), jako odmienna od ściśle historycznej, jest właściwie tworem nowożytnym, dopiero w okresie renesansu pojawia się bowiem nowożytny rodzaj myślenia historycznego. Mówić o niej można, gdy fakty z życia osób poddawane są zabiegom beletryzującym, gdy obok faktów biograficznych pojawia się także kategoria fikcji literackiej. Widoczne jest to zwłaszcza w powieści biograficznej, która stanowi specyficzny podgatunek powieści historycznej. W XX wieku to, czym jest biografia literacka zmienia się – w literaturze współczesnej mamy do czynienia z próbami przełamania w literaturze klasycznego schematu powieściowego. Pojawia się literacka biografia dokumentalna, w której elementy narracyjne zredukowane są do minimum.


Tagi
Encyklopedia kultury antycznejEncyklopedia literatury

Dodaj komentarz