Acta martyrum
Acta martyrum lub gesta martyrum – z języka łacińskiego, “protokoły sądowe męczenników”. Pisma biograficzno-historyczne relacjonujące procesy i egzekucje męczenników chrześcijańskich w czasie prześladowań chrześcijan za czasów Cesarstwa Rzymskiego, pierwotna forma hagiografii. Stanowią jedno z głównych źródeł do dziejów wczesnego chrześcijaństwa. Zbliżone pojęcie to acta sanctorum. Pierwowzorem gatunkowym była biblijna relacja o męczeństwie św. Szczepana. Acta martyrum w późnej starożytności, po ustaniu prześladowań chrześcijan, zastąpiły żywoty świętych (vitae), obejmujące także biografie (żywoty) wyznawców.
W innych językach: angielskie Christian acta; francuskie actes des martyres; niemieckie Märtyrerakten.
Acta martyrum: różne formy (notarii, passiones)
Pierwotnie miały postać protokołów sądowych (notarii). W tej postaci, jako suche sprawozdania z prococesów, składały się z pytań sędziów i odpowiedzi podsądnych. Kończyły się formułą wyroku oraz stwierdzeniem jego wykonania. Są to acta martyrum w sensie wąskim, ścisłym, pierwotnym, w odróżnieniu od bardziej rozbudowanych form późniejszych. W sensie szerokim przez acta martyrum rozumie się wszelkie pisma starożytne na temat męczeństwa chrześcijan.
Do bardziej rozbudowanych i literackich opisy męczeństwa świętych zaliczyć można passiones (liczba pojedyncza: passio). Forma passiones ta kontynuowana była także w średniowieczu, razem z legendami męczeńskimi i innymi formami literatury hagiograficznej (żywoty, vitae).
Zachowane relacje pierwszego rodzaju są dość nieliczne. Należą do nich np. Acta proconsularia Sancti Cypriani czy Acta Scillitanorum (dotyczące męczenników ze Scillium: najstarszy z tego rodzaju tekstów, ok. 180 roku). Co więcej, dotarły one do naszych czasów często w zmienionej formie, podkreślającej świętość omawianych osób. Niekiedy teksty takie są rodzajem antologii złożonej z kilku wcześniejszych, np. relacja o męczeństwie św. Cypriana składa się z dokumentów jego pierwszego procesu, jego drugiego procesu, a wreszcie omówienia jego męczeństwa.
Istnieją także takie acta, które nie mają charakteru oficjalnego, ale np. stanowią relację naocznych świadków zdarzeń, lub przynajmniej zapis takich relacji pochodzący z drugiej ręki. Przykładem może być tu Martyrium Polycarpi. Najbardziej znanym i najpiękniejszym literacko przykładem gesta martyrum, należącym właśnie do tej grupy, są Acta Perpetuae et Felicitatis (dotyczące św. Perpetuy i Felicyty). Do szerszej znanych należą także akta męczenników lyońskich.
Istnieją wreszcie dokumenty późniejsze, napisane już po procesach i męczeństwie, z reguły o mniejszej wartości historycznej.