Fatum

Fatum, w liczbie mnogiej fata – w mitologii rzymskiej – personifikacja przeznaczenia, bóstwo losu (niekoniecznie złego). Także ogólnie zły los, zwłaszcza w odniesieniu do koncepcji starożytnych (np. w tragedii greckiej) oraz odpowiednik greckiej Ananke.

Przenośnie – przemożna, anonimowa siła ustalająca bieg zdarzeń, odpowiednik przeznaczenia lub (złego) losu; konieczność, nieszczęście, ciąg zarazem koniecznych i zgubnych zdarzeń.  W mitologii i religii rzymskiej także sama nieodwracalna wola bogów, rozumiana jako abstrakcyjne pojęcie. Odgrywało ono ważną rolę w kulturze i mentalności Rzymian: przykład stanowić może rzymski epos narodowy, Eneida, w którym motorem akcji i dominantą treściową jest przeznaczenie Eneasza i przeznaczenie samego Rzymu.

Istnieje również postać męska tego bóstwa, Fatus, opiekujący się losem mężczyzn, oraz postać żeńska, Fata, opiekująca się losem kobiet. W filozofii oddaje się tym terminem grecką, stoicką koncepcję heimairmene, której echa obecne są także w myśli późniejszej (Kant, Nietzsche). Słowo to jest ponadto źródłem terminu (a także samego pojęcia) “fatalizm”. Niekiedy, tak w łacinie jak i w języku polskim, wyraz występuje w liczbie mnogiej, w postaci fata – oznacza wtedy “losy”.

Fatum: mitologia rzymska

W religii rzymskiej Fatum stanowiło jedno z wielu bóstw o charakterze personifikacji, uosobienie Przeznaczenia. To łacińskie słowo pochodzi od czasownika fari, “mówić” – pierwotnie oznaczało “słowo Boże”, a więc nieodwołalne przeznaczenie.

Jak często w dziejach religii rzymskiej, pod wpływem mitologii greckiej Fatum nabrało cech osobowych, zaczęto też identyfikować je z postaciami z mitologii greckiej. Były to Mojry (rzymskie Parki), a nawet wieszczka Sybilla. Zbliżony charakter ma także Ananke, greckie bóstwo przeznaczenia, które niekiedy identyfikowano z rzymskim Fatum.

Fata

Przykładem identyfikacji Fatum z Sybillą są posągi, które stały w Rzymie wzdłuż Kurii, koło Rostra. Przedstawiały one trzy Fata w postaci trzech Sybilli. “Fata” to w języku łacińskim liczba mnoga rodzaju nijakiego od rzeczownika “Fatum”, wkrótce zaczęto jednak rozumieć ten wyraz jako liczbę pojedynczą rodzaju żeńskiego. Powstała w ten sposób nowa postać, “Fata”, która była kobietą, wyobrażaną właśnie w typie wieszczki Sybilli. Postać ta przeszła następnie także do folkloru ludów romańskich. Od jej imienia pochodzi występujące w językach romańskich słowo oznaczające “wróżkę”, np. w języku francuskim słowo fée. Fata była też odpowiednikiem o wiele starszego i ważniejszego bóstwa, Junony. Podobnie jak Junona, czuwała nad losem kobiet, zwłaszcza nad porodami.

Fatus

Powstała także ludowa wersja męska bóstwa, o imieniu Fatus. Była ona personifikację ducha symbolizującego los indywidualny. Bóstwo to stanowiło w zasadzie odpowiednik wyrazu “Genius”,  mitologicznego Geniusza. Podobnie jak Geniusz, Fatus czuwał nad losem mężczyzn, podczas gdy nad losem kobiet czuwała opisana wyżej Fata.

Fatum: filozofia

Fatum w sensie ogólnym to przemożna, anonimowa siła ustalająca nieodwołalnie i nieubłaganie bieg zdarzeń. W szczególności siła kierująca życiem poszczególnych jednostek. W terminologii filozoficznej to swobodny odpowiednik pojęć “los” i “przeznaczenie”, wywodzący się nie tylko z mitologii rzymskiej, ale też ze stoickiego pojęcia hemairmene.

Fatum stoickie: heimairmene

Choć słowo jest pochodzenia łacińskiego, filozoficzne koncepcje fatum zakorzenione są w kulturze greckiej. W filozofii stoików występuje pojęcie heimairmene (εἱμαρμένη, hejmajrmene) – “fatum stoickie“. Stoicy identyfikowali los z Zeusem oraz pojęciami “logos” i “pronoia”, co stanowiło świadectwo stale rosnącej roli Boga jako pojęcia filozoficznego w dziejach myśli greckiej. Heimairmene kieruje jako najwyższe prawo wszystkimi wydarzeniami zachodzącymi w świecie. Jako zasada moralna nakazuje stoicką powściągliwość i wytrzymałość, w myśl maksymy abstine et sustine (“cierp i panuj nad sobą”).

W filozofii późniejszej

Od XVIII wieku pojawia się w terminologii filozoficznej nawiązujące do tego pojęcia słowo “fatalizm”. Może być ono używane zamiennie z terminem “determinizm”, zwłaszcza w jego silnych wersjach. Może oznaczać przekonanie, oparte najczęściej na przekonaniach religijnych, negowanie zarazem wolnej woli i ciągów przyczynowo-skutkowych: przekonanie, że los ludzi, narodów, rodzin i rodów sterowany jest przez tajemniczą, anonimową potężną siłę. Siła taka to odpowiednik greckiej Ananke czy chrześcijańskiej predestynacji.

Pojęcie występuje również w filozofii Immanuela Kanta. Oznacza w niej ślepą konieczność. Do pojęcia “fatum” odwoływał się także Friedrich Nietzsche w swojej nawiązującej do myśli stoickiej koncepcji wiecznego powrotu.

Tłumaczy się w ten sposób także termin egocentric predicament (fatum egocentryczne), występujący w filozofii Ralpha Bartona Perry’ego. Polega ono na tym, że każda jednostka zamknięta jest w swoim własnym świecie percepcyjnym, nie może dostrzegać rzeczywistości inaczej niż przez własne postrzeżenia, a nawet sama jest takim zamkniętym światem.