A fortiori

A fortiori, także argumentum a fortiori lub argument a fortiori – określenie obejmujące łącznie wnioskowania według argumentum a maiori ad minus oraz według argumentum a minori ad maius, typu “skoro tak…, to tym bardziej…”. Za pomocą tego typu argumentów wykazuje się, że dana teza jest bardziej godna asercji (przyjęcia), niż inna teza, przyjęta wyraźnie już uprzednio. W formie a maiori ad minus argumentuje się, że jeśli coś (np. ustawa) dozwala czynić więcej, to tym bardziej dozwala czynić mniej. W formie a minori ad maius argumentuje się, że jeśli coś zakazuje czynić mniej, to tym bardziej nie pozwala na więcej. Termin ten występuje szczególnie często w odniesieniu do rozumowań prawniczych (omówionych w drugim rozdziale artykułu), można jednak zdefiniować go także bardziej ogólnie, za pomocą pojęcia relacji (ogólna charakterystyka logiczna argumentów a fortiori przedstawiona została w pierwszym rozdziale).


Termin przełożyć można swobodnie jako “wnioskowanie tym bardziej słuszne”, “argumentacja z mocniejszą racją”. Pochodzi on od łacińskiego przymiotnika fortis (“silny”, “mocny” “trwały”), postawionego w stopniu wyższym (“silniejszy”, “mocniejszy”). Dosłownie: “argument od tego, co silniejsze”. Zobacz też: a posteriori.

Porównaj: argumentum ad absurdum, argumentum ad amicitiam, argumentum ad antiquitatem, argumentum ad auditorem, argumentum ad baculum, argumentum ad captandum vulgus, argumentum ad consequentiam, argumentum ad crumenam, argumentum ad fidem, argumentum ad hominem, argumentum ad ignorantiam, argumentum ad invidiam, argumentum ad iudicium, argumentum ad metum, argumentum ad misericordiam, argumentum ad orationem, argumentum ad personam, argumentum ad passiones, argumentum ad populum, argumentum ad quietem, argumentum ad rem, argumentum ad reverentiam, argumentum ad ridiculum, argumentum ad socordiam, argumentum ad superbiam, argumentum ad superstitionem, argumentum ad vanitatem, argumentum ad verecundiam, argumentum ad vertiginem, argumentum a silentio, argumentum ad exemplum, argumentum ab utili, arguementum a contrario, argumentum ex concessis, argumentum a simili.

A fortiori: charakterystyka logiczna

1. Wnioskowanie a fortiori jest wnioskowaniem dedukcyjnym o schemacie logicznym:

X jest w relacji R do Y.
Y jest w relacji R do Z.

Zatem: X jest w relacji R do Z.

– gdzie R jest relacją przechodnią.

Przykładem rozumowania spełniającego ten schemat (w świetle wiedzy, że relacja większości jest relacją przechodnią) może być zdanie:

X jest większe, niż Y.
Y jest większe, niż Z.

Zatem: X jest większe, niż Z.

2. Istnieje także inna definicja argumentów a fortiori, które nie zawsze są rozumowaniami poprawnymi. Wnioskowanie przebiega tu według schematu:

X-owi przysługuje cecha C.
Y jest w relacji R do X.

Zatem: Y-owi przysługuje cecha C.

(względnie: Y-owi przysługuje cecha C w jeszcze większym stopniu, niż X-owi)

Poprawność rozumowań przebiegających według tego schematu zależy od tego, czy cecha C jest cechą dziedziczną ze względu na relację R [Szymanek]. Błędne są np. rozumowania a fortiori typu: “W Indiach żyje miliard ludzi. Rosja jest większa, niż Indie. Zatem w Rosji żyje więcej, niż miliard ludzi” i “mleko matki nie szkodzi niemowlęciu, mleko ludzkie nie może więc zaszkodzić także dorosłemu”. Przyjmuje się tu bowiem fałszywe założenie dziedziczności pewnych relacji, które w rzeczywistości nie są dziedziczne.

Argument a fortiori w rozumowaniach prawniczych. A fortiori jako dyrektywa interpretacyjna

A fortiori stanowi także element wykładni, dyrektywę interpretacyjną przepisów prawnych. Wnioskowanie prawnicze polega tu na wykazaniu, że teza, której się broni, jest bardziej prawdopodobna niż pewne inne teza, już uprzednio uznana przez oponenta za przekonującą. Dyrektywę a fortiori określić można jako subsumpcję normy bardziej szczegółowej z przepisu zinterpretowanego w sposób oparty na domyślnych uzupełnieniach wypowiedzi prawodawcy [Ziembiński]. Tradycyjne  dyrektywę (w dotyczącej nakazów i dozwoleń) formie argumentum a maiori (a maiori ad minus – od większego do mniejszego) ujmuje się jako zasadę: “Komu nakazane jest czynić więcej, temu nakazane jest czynić mniej”. Dyrektywę w (dotyczącej zakazów) formie argumentum a minori (a minori ad maius – od mniejszego do większego) ujmuje się natomiast jako zasadę:”Komu zakazane jest czynić mniej, temu zakazane jest czynić więcej”.

Przykład: przepis o postaci “Nie wolno deptać trawników” zinterpretować można więc następująco – “Nie wolno niszczyć trawników – czy to w takim samym stopniu, jak przez deptanie, czy to w w większym stopniu”. Rozbijanie namiotów na trawnikach niszczy je w większym stopniu, niż ich deptanie – w drodze subsumpcji wnioskuje się więc, że przepis o postaci “nie wolno deptać trawników” zakazuje także rozbijania namiotów na trawnikach.

Norma dotycząca zakazu rozbijania namiotów wywnioskowana została tu w sposób nie budzący wątpliwości, ale jedynie na podstawie domysłów co do właściwej intencji prawodawcy. Podobnie jak inne rozumowania prawnicze, argument a fortiori nie stanowi wnioskowania logicznego, a jedynie pewnego rodzaju wskazówkę interpretacyjną. Interpretacja musi się tu opierać także na innych przepisach prawnych, okolicznościach wydania interpretowanego przepisu, kontekście badanej sprawy, a przede wszystkim – właśnie na określeniu intencji prawodawcy. Niewłaściwa jest np. interpretacja dopuszczenia sprzedaży papierosów w paczkach jako jednoczesnego dopuszczenia sprzedaży papierosów na sztuki – sprzedaż papierosów na sztuki jest zakazana w Polsce.

Literatura przedmiotu:

  • Chaim Perelman, Logika prawnicza. Nowa retoryka, 1984.
  • Krzysztof Szymanek, Sztuka argumentacji. Przewodnik encyklopedyczny, 2005.
  • Zygmunt Ziembiński, Logika praktyczna, 1997.

Tagi
Encyklopedia filozofiiEncyklopedia retorykiKsięga przysłówLeksykon języka łacińskiego

Dodaj komentarz