Argument
Argument (z języka łacińskiego, argumentum) – w logice ciąg zdań P1, …, Pn przedstawiony w celu uzasadnienia danej konkluzji T. Zdania P1, …, Pn to przesłanki argumentu, zdanie T to konkluzja argumentu. Argumentem nazywa się w filozofii i logice także zdanie stanowiące przesłankę dowodu. W retoryce, podobnie jak w języku potocznym, argument rozumie się jako zdanie uzasadniające daną tezę. Jego przeciwieństwem jest kontrargument, zdanie obalające prawdziwość tej tezy. Zespół czynności podejmowanych w celu uzasadnienia jakiejś tezy, w tym przedstawienie uporządkowanych ciągów argumentów, to argumentacja.
Zobacz też wybrane rodzaje argumentów i chwytów erystycznych: argumentum ad absurdum, argumentum ad amicitiam, argumentum ad antiquitatem, argumentum ad baculum, argumentum ad captandum vulgus, argumentum ad consequentiam, argumentum ad crumenam, argumentum ad fidem, argumentum ad hominem, argumentum ad ignorantiam, argumentum ad invidiam, argumentum ad iudicium, argumentum ad metum, argumentum ad misericordiam, argumentum ad orationem, argumentum ad personam, argumentum ad passiones, argumentum ad populum, argumentum ad quietem, argumentum ad rem, argumentum ad reverentiam, argumentum ad ridiculum, argumentum ad socordiam, argumentum ad superbiam, argumentum ad superstitionem, argumentum ad vanitatem, argumentum ad verecundiam, argumentum ad vertiginem, argumentum a fortiori, argumentum a silentio, argumentum ad exemplum, argumentum ab utili, arguementum a contrario, argumentum ex concessis, argumentum a simili, argumentum ad auditorem.
Argumenty rozpatruje się zazwyczaj w odniesieniu do sytuacji komunikacyjnej, w której ma miejsce próba zmiany przekonań jakiejś osoby lub grupy osób. Argument skierowany jest więc do określonego odbiorcy, przed którym stoi zadanie zmiany lub modyfikacji swoich przekonań w świetle danego argumentu lub też jego odrzucenia. W logice tradycyjnej argumentem nazywano termin średni sylogizmu.
Argument a wypowiedź argumentacyjna
Od samego argumentu i od argumentacji (w głównych znaczeniach) należy odróżnić wypowiedź, w której pada argument. Wypowiedź taka określana jest jako wypowiedź argumentacyjna. Wypowiedź argumentacyjna oprócz przesłanek i konkluzji zawiera także wiele innych elementów ułożonych w pewnym porządku kompozycyjnym – pojęcie porządku kompozycyjnego odnosi się przy tym przede wszystkim do obecnych w retoryce klasycznej stałych układów mowy. Nie wszystkie takie elementy wystąpić muszą przy tym w każdej wypowiedzi argumentacyjnej, nie zawsze też porządek ich wystąpienia jest identyczny. Należą do nich przede wszystkim: wstęp (uwagi wprowadzające, najczęściej określenie tematyki wypowiedzi); objaśnienia i dane dodatkowe wpływające na treść przesłanek; elementy (słowa-wskaźniki) wskazujące na sam fakt argumentowania, np. ponieważ; przypomnienie faktów, wypowiedzi i ogólnie rozumianej historii problemu, do których nawiązuje argumentujący; podargumenty, czyli argumenty dodatkowe wspierające poszczególne przesłanki argumentu głównego; elementy wywierające bezpośredni wpływ na odbiorców wypowiedzi (np. podtrzymujące uwagę, wzbudzające zainteresowanie, a nawet osłabiające krytycyzm odbiorców); elementy ekspresywne, wyrażające stany wewnętrzne mówiącego związane z tematem wypowiedzi.
Wypowiedź argumentacyjna nie musi stanowić wyodrębnionej, spójnej całości. Często powstaje ona w sposób dynamiczny, w trakcie dyskusji lub dialogu. Sama treść argumentów także podlega zmianom i modyfikacjom w czasie formułowania wypowiedzi (dialektyka). Wypowiedzi argumentacyjne mogą różnić się długością i stopniem wewnętrznej spójności – mogą być tak pojedynczymi zdaniami, jak i rozległymi publikacjami naukowymi.
Dla wypowiedzi argumentacyjnej charakterystyczne są pewne środki stylistyczne i retoryczne, które nie zależą od samej treści argumentów. Nie mają one znaczenia dla uzasadnienia i prawdziwości tezy, wzmacniają jednak psychologiczne oddziaływanie wypowiedzi argumentacyjnej. Mogą się one pojawić tak w przesłankach, jak i w konkluzji. Nalżą do nich rozmaite figury retoryczne i tropy, w tym aluzja, amplifikacja, conciliatio, elipsa, emfaza, pytanie retoryczne oraz wykrzyknienie. W wypowiedziach argumentacyjnych pojawiają się też skróty myślowe, nawiązania, sentencje, przysłowia i powiedzenia oraz cytaty, które mogą zwiększać jej oddziaływanie na odbiorcę, ale też zacierać formalną i materialną poprawność argumentów.
Na fakt, że mamy do czynienia z wypowiedzią argumentacyjną wskazuje jej struktura, treść, wstępna wiedza odbiorcy o intencjach nadawcy, a także użycie charakterystycznych słów-wskaźników. Słowa te mogą wskazywać tak na przesłanki (np. bo, ponieważ, skoro, albowiem), jak i na konkluzję (więc, a zatem, zatem, dlatego). Często przy tym konkluzja poprzedza przesłanki w wypowiedziach argumentacyjnych (przesłanki występują po konkluzji, jeśli poprzedzają je słowa takie jak bo, ponieważ). Zdarzają się jednak wypowiedzi, które zawierają tego rodzaju słowa-wskaźniki, nie stanowią jednak wypowiedzi argumentacyjnych. Są to np. zdania stwierdzające związki przyczynowo-skutkowe, stanowiące tłumaczenia. Argumenty bez słów-wskaźników formułowane są natomiast najczęściej w czasie dyskusji.
Argumenty retoryki klasycznej
Arystoteles dzielił dowody na przynależące do retoryki oraz nieoparte na sztuce retorycznej. Do tej drugiej grupy zaliczał np. dokumenty urzędowe i zeznania świadków. Argumenty retoryczne dzielił natomiast na argumenty etyczne, argumenty patetyczne i argumenty logiczne. Argumenty etyczne odwołują się do woli i charakteru. Argumenty patetyczne odwołują się do emocji słuchaczy mowy. Największe znaczenie mają argumenty logiczne, określane też jako argumenty pragmatyczne. Opierają się one na najważniejszych zasadach logiki, w tym przede wszystkim na dedukcji. Należą do nich sylogizm, epichejremat, łańcusznik oraz kolekcje argumentów opierające się na dedukcji. Do argumentów logicznych należą także argumenty opierające się na indukcji oraz argumenty opierające się na analogii.
W retoryce klasycznej wyróżniano też argumenty pozorne, określane jako “sofizmaty” lub “argumenty sofistyczne”. Stanowiły je argumenty zwodnicze i oszukańcze, ale stwarzające pozory argumentacji rzetelnej. Do rzetelnych, ale mniej pewnych argumentów retorycznych należały entymematy. Stanowiły one odpowiedniki sylogizmów, które odwoływały się nie do prawd, lecz do domniemań lub też odpowiedniki rozumowań indukcyjnych, które odwoływały się do przykładów (a więc rodzaj skróconych rozumowań indukcyjnych).
W mowie retorycznej stosowano stałe schematy doboru i układu argumentów, sofizmatów i entymematów. Gromadzono je przede wszystkim w trzeciej części mowy, określanej jako “dowodzenie”, oraz w jej czwartej części, którą stanowiło odparcie argumentów przeciwnika. Układ argumentów tworzył przy tym tzw. “szyk Homerycki”, w którym stosowano naprzemiennie argumenty mocne – słabe – mocne. Wyróżniano przy tym dwa główne kierunki argumentowania: argumentum a maiori ad minus – orzekanie o sprawie mniejszej na podstawie sprawy większej i argumentum a minori ad maius – orzekanie o sprawie większej na podstawie sprawy mniejszej (porównaj: a fortiori).
Analiza argumentu
Akceptacja konkluzji argumentu przez jego odbiorcę (z określonym stopniem pewności) wymaga kontroli jego poprawności. Określana jest ona jako “analiza argumentu (zobacz też: analiza w znaczeniu ogólnym). Kontroli musi ulec poprawność materialna przesłanek (to, czy nie wystąpił w nich błąd materialny), czyli ich prawdziwość, zgodność z rzeczywistością. Należy zbadać także to, czy z przesłanki argumentu uprawdopodobniają jego konkluzję. Jeśli argument stanowi wnioskowanie dedukcyjne, polega to na sprawdzeniu, czy konkluzja wynika logicznie z przesłanek. Jeśli tak jest, mamy do czynienia z wnioskowaniem pewnym, a argument określamy jako “argument dedukcyjny”. Istnieją jednak także argumenty, które nie stanowią wnioskowań dedukcyjnych, ale przynależą do jakiegoś innego rodzaju wnioskowań, np. indukcyjnych.
W zwyczajnych sytuacjach komunikacyjnych, takich jak dyskusja czy dialog, ustalenie rodzaju wnioskowania oraz związku między przesłankami i konkluzją jest trudne, co wiąże się także z brakiem klarowności szybko formułowanych wypowiedzi. W praktyce argument konfrontowany jest więc przede wszystkim z postawami odbiorcy, z jego uprzednio nabytą wiedzą, wartościami i przekonaniami. Uznanie lub odrzucenie wniosku przez odbiorcę nie zależy więc tylko od poprawności wnioskowania, ale stanowi złożony proces psychologiczny, który warunkować może siła perswazji argumentującego, dysonans poznawczy i wszelkiego rodzaju psychologiczne mechanizmy kształtowania przekonań.
Eksploatacja argumentu
Oprócz analizy argumentu we właściwym sensie istnieje także tzw. eksploatacja argumentu. Eksploatowanie argumentu to wykorzystanie go do oceny własnych przekonań oraz ewentualnej zmianie własnych przekonań na podstawie takiej oceny. Odbiorca może uznać konkluzję argumentu dlatego, że w jego opinii przesłanki argumentu dobrze uzasadniają wniosek: nie jest to jednak jedyny możliwy wynik eksploatacji argumentu. Odbiorca może też zając stanowisko względem przesłanek – uznając je za niepewne z tego względu, że nie może uznać konkluzji. Może też uznać konkluzję argumentu bez jego głębszej analizy, w tym bez oceny poprawności przesłanek – tylko dlatego, że ma do czynienia z silną perswazją lub uznaje argumentującego za osobę wiarygodną. Może też eksploatując argument podejrzewać manipulację lub błąd, którego nie potrafi dostrzec – nie zajmując jednak stanowiska ze względu na brak możliwości pełnej analizy argumentu.
Argument złożony
Argumentem złożonym nazywa się argument, w którym występują przesłanki wykorzystane do uzasadnienia innych przesłanek. Przesłanki te tworzą podargument pośredni danego argumentu. Argument prosty, na który składa się konkluzja oraz wszystkie przesłanki uzasadniające ją bezpośrednio, określany jest jako argument główny lub podargument główny.