Eneida

Eneida (w języku łacińskim Aeneis) – powstały w I wieku p.n.e. epos Wergiliusza. Uważany za rzymski epos narodowy, najwybitniejsze arcydzieło literatury rzymskiej i jedno z najważniejszych dzieł literatury światowej.


Karta tytułowa Eneidy, Eneida - polski przekład z 1811 roku
Karta tytułowa polskiego przekładu Eneidy

Eneida opowiada o wędrówce Eneasza, mitologicznego przodka Rzymian, od upadku Troi po osiedlenie się w Lacjum (starożytna Italia) – poeta wykorzystuje rozpowszechnioną od dawna legendę, według której Rzymianie wywodzili się od Trojan. Wergiliusz (Publiusz Wergiliusz Maro, 70 p.n.e. – 19 p.n.e.) tworzył swoje największe dzieło od 30 do 19 roku p.n.e. Podobnie jak w innych wielkich dziełach epickich starożytności, metrum “Eneidy” stanowi heksametr daktyliczny. Poeta nie zdążył dokończyć utworu przed śmiercią, nieukończone pozostało około 60 wersów.

Wergiliusz skompilował i połączył w całość wiele różnych, często sprzecznych przekazów mitograficznych. W jego wersji Eneasz nie jest ani założycielem Rzymu, ani przez długi czas centralnego dla dziejów Lacjum miasta Alba Longa, ale założycielem miasta Lawinium. Już przy pożarze Troi po jej upadku poznał pełne chwały przeznaczenie Rzymian – właśnie chwała Rzymu jest jednym z głównych tematów “Eneidy”, a środkiem, którego Wergiliusz używa, by wyrazić ten temat, jest opowieść o losach mitycznego przodka Rzymian.

Rola mitologii w Eneidzie to także propaganda władzy Oktawiana Augusta i apoteoza rodu Juliuszów (wywodząca się od Juliusza Cezara dynastia julijsko-klaudyjska, pierwsza z dynastii cesarzy rzymskich). Ród julijski miał już według poprzedzających powstanie Eneidy mitów wywodzić się od bogini Wenus. Synem Wenus był sam Eneasz, syn Eneasza Askaniusz (Julus) był zaś protoplastą i eponimem Juliuszów. Do celów Eneidy należy więc sławienie panującej dynastii i pryncypatu Oktawiana-Augusta.

Eneida – plan i kompozycja eposu. Mitologia i religia w Eneidzie. Źródła literackie Eneidy

Homer i mitologia grecko-rzymska jako źródła Eneidy

Konstrukcja “Eneidy” nawiązuje bezpośrednio do eposów Homera, Iliady i Odysei. Treść jest paralelna do treści Odysei, powtarzając zasadniczy przebieg zdarzeń: podróż Eneasza opisana w księgach I-VI jest paralelna do tułaczki Odyseusza. Wojna Trojan z Latynami w księgach VII-XII stanowi odpowiednik wydarzeń opisanych w Iliadzie. XII ksiąg Eneidy obejmuje łącznie 9892 wersy pisane heksametrem. Koncepcja kompozycyjna Eneidy to nie tylko powtórzenie treści poematów Homera, ale także fuzja Iliady i Odysei. Podobieństwa nie kończą się na paralelizmie fabuły – fragmenty Eneidy mają niekiedy charakter imitacyjny, a nawet są swobodnymi tłumaczeniami dzieł Homera.

Wpływ Homera i to, że Wergiliusz nawiązuje do niego w sposób tak świadomy i wyraźny, widoczny jest już w sławnym incipicie Eneidy. Poemat otwierają słowa Arma virumque cano – “Broń i męża opiewam”. Słowa te oznaczają połączenie Iliady i Odysei: “broń” oznacza Iliadę, poemat o wojnie trojańskiej; “człowiek” oznacza Odyseję. Inne bezpośrednie nawiązania to np. podróż Eneasza do Elizjum (księga VI), nawiązanie do podróży Odyseusza do świata podziemnego w księdze XI Odysei, oraz wykuta przez Wulkana tarcza Eneasza (księga VIII), nawiązująca do tarczy Achillesa z księgi XVIII Iliady.

Mitologia grecka i eposy homerowe nie są jednak jedynymi modelami fabuły dzieła Wergiliusza. Równie istotna jest rdzenna mitologia rzymska, w tym np. legendy o wojnach Rzymian z Sabinami. Przybiera on postać mitu historycznego, bywa jednak interpretowany jako odblask prastarych mitów ludów indoeuropejskich. Mówią one o konflikcie bóstw wojennych z pierwotnymi bóstwami płodności, który kończy się pojednaniem obu grup – innym przykładem mogą być Asowie i Wanowie w mitologii germańskiej. W dziele Wergiliusza Latynowie, pierwotni mieszkańcy Italii, reprezentują pierwotną religię chtoniczną, podczas gdy przybysze z Troi i Etruskowie reprezentują nowy kult bogów wojny.

Inne źródła literackie Eneidy

Tak jak wszyscy poeci swoich czasów, Wergiliusz znał doskonale tak poezję grecką, jak i łacińską – Eneida prócz poematów Homera odwołuje się także do wielu innych wzorców literackich, w pewnym sensie jest dziełem poezji erudycyjnej. Często są to jednak stosunkowo trudne do uchwycenia echa, nawiązania i aluzje literackie do autorów wielu epok i gatunków poetyckich. Same nawiązania do Homera w Eneidzie nie są zresztą bezpośrednie. Opierają się na badaniach, które przeprowadzili nad Iliadą i Odyseją filolodzy greccy, zwłaszcza uczeni aleksandryjscy.

Do innych niż Homer źródeł greckich Eneidy należy przede wszystkim hellenistyczny poemat Apolloniosa z Rodos Argonautyki (Argonautica). Opowiada on o wyprawie Argonautów pod wodzą Jazona po złote runo. Na dziele Apolloniosa z Rodos opiera się zwłaszcza IV księga Eneidy. Miłość Eneasza i Dydony modelowana jest na miłości Jazona i Medei u Apolloniosa – wątek taki nie występuje u Homera. Także portret psychologiczny Medei był wzorcem wergiliańskiej Dydony. W mniejszym stopniu wzorem Eneasza był Jazon Apolloniosa.

Wśród dzieł literatury rzymskiej, na których wzorował się Wergiliusz, największe znaczenie ma poemat filozoficzny Lukrecjusza De rerum natura (O naturze rzeczy, I wiek p.n.e.). Według źródeł starożytnych Wergiliusz żywo interesował się filozofią, w młodości pragnął nawet zostać raczej filozofem, niż poetą. Poemat Lukrecjusza jest w dużej mierze wzorcem formalnym Eneidy, widoczne są także podobieństwa w nastroju, języku i stylu obu dzieł. W Eneidzie występują jednak także elementy filozofii Lukrecjusza i jego mistrza Epikura.

Eneida w kontekście historycznym

Wergiliusz, autor Eneidy

Publius Vergilius Maro (Publiusz Wergiliusz Maron), znany szeroko pod imieniem Wergiliusz, urodził się w wiosce Andes w Italii (okolice dzisiejszej Mantui) 15 października 70 roku p.n.e. Odebrał staranne wykształcenie domowe, a następnie podjął naukę w Rzymie, gdzie przygotowywał się do podjęcia kariery urzędowej. Jego wykształcenie każe przypuszczać, że rodzina Wergiliusza była dość zamożna – wiemy jednak, że straciła majątek przekazany wojskowym weteranom. Po nauce w Rzymie, w czasie wojny domowej (lata 49-45 p.n.e.), udał się do Neapolu, gdzie spędzić miał znaczną część swojego dorosłego życia. Około 40 roku p.n.e. opublikował swoje pierwsze dojrzałe dzieło poetyckie, Bukoliki, zbiór sielanek. W okresie tym poznał Mecenasa, przyjaciela cesarza Augusta, znanego protektora poetów (od jego imienia pochodzi słowo “mecenas”). Gajusz Cilniusz Mecenas wspierał Wergiliusza (podobnie jak Horacego) przez całe jego życie. Około 29 roku p.n.e. Wergiliusz wydał drugie ze swoich znaczących dzieł, Georgiki, poemat dydaktyczny o rolnictwie i życiu na wsi. Po stworzeniu Georgik oddał się całkowicie pisaniu Eneidy, którą tworzył do końca życia – dzieła nie zdążył ukończyć przed śmiercią.

Fakt, że dzieło nie zostało ukończone stanowi, podobnie jak sama śmierć Wergiliusza, element legendy literackiej (stała się ona np. źródłem inspiracji znanej powieści Hermanna Brocha Śmierć Wergilego z 1945 roku). W 19 roku p.n.e. Wergiliusz udał się do Grecji. Zamierzał kontynuować tam prace nad Eneidą, a także pogłębić studia nad filozofią grecką, która przez całe życie była jego pasją. W Atenach spotkał się z cesarzem Augustem, który bardzo interesował się Eneidą tak ze względów artystycznych, jak i politycznych, i który był rzeczywistym adresatem dzieła. August przekonał Wergiliusza do wspólnego powrotu do Italii – ze względu na panujące upały, poeta zachorował i chory udał się w podróż morską. Zmarł wkrótce po przybyciu do Italii w Brundizjum (dziś Brindisi) 19 września 19 roku p.n.e.

Starożytna legenda mówi, że wkrótce przed śmiercią Wergiliusz chciał spalić Eneidę, gdyż uznawał nieukończone dzieło za niedoskonałe. Jest to opowieść stosunkowo późna i niewiarygodna. Przed spaleniem Eneidy miał powstrzymać poetę sam cesarz August. Ostatecznie Eneida została udostępniona szerokiej publiczności w 17 roku p.n.e. – do publikacji przygotowali tekst przyjaciele Wergiliusza, poeci Plotius Tucca i Lucius Varrius Rufus. Tak cesarz, jak i rzymscy literaci znali poznali jednak znaczną część Eneidy jeszcze przed jej wydaniem. Zgodnie z panującym zwyczajem, Wergiliusz osobiście recytował fragmenty dzieła – prawdopodobnie zwłaszcza księgę II, IV i VI.

Warto dodać tu, że w starożytnym Rzymie literatura nie była ani czytana, ani publikowana tak jak dzisiaj. Czytano wyłącznie na głos – dotyczyło to zwłaszcza utworów poetyckich, które były melorecytowane (przez lektora, osobę czytającą, samego poetę). Szczególne znaczenie ma to zwłaszcza dla Eneidy, której piękno opiera się na walorach formalnych: przekłady na język polski, nawet naśladując łaciński heksametr, nie mogą oddać piękna metrum Wergiliusza (język polski pozbawiony jest iloczasu). Sam Wergiliusz uchodził zresztą za doskonałego recytatora własnych dzieł – ze źródeł starożytnych wiemy np., że w 23 roku p.n.e. czytał fragmenty Eneidy cesarzowi Augustowi i jego siostrze Oktawii Młodszej. Oktawia miała nawet zemdleć, gdy Wergiliusz czytał fragment księgi VI Eneidy odnoszący się do śmierci jej syna Marka Klaudiusza Marcellusa. Po śmierci Wergiliusza recytowanie Eneidy z pamięci stało się jednym z najważniejszych elementów edukacji w starożytnym Rzymie: Eneida stała się powszechnie znana, nawet wśród niższych warstw społeczeństwa rzymskiego.

Eneida a historia polityczna

Eneida wielokrotnie odwołuje się do historii – tak pośrednio, jak i bezpośrednio. Są to tak wydarzenia historyczne, których echo stanowi mitologia grecka i rzymska, jak i dzieje Rzymu od czasów najdawniejszych aż po panowanie Augusta. W Eneidzie wyróżnić można kilka warstw materiału historycznego, przenikających się, ale różnie traktowanych. Równie często Eneida odwołuje się do teraźniejszości, bieżących wydarzeń politycznych, które występować mogą pod postacią “proroctw”.

Akcja utworu toczy się po wojnie trojańskiej, wkrótce po upadku Troi (który starożytni datowali na 1184 rok p.n.e.). Przyczyną wojny trojańskiej był konflikt między boginiami, Junoną, Wenus i Minerwą (greckie Hera, Afrodyta i Atena). Książę trojański Parys był sędzią w wywołanym przez boginię niezgody Eris sporze o to, która z bogiń jest najpiękniejsza. Każda z trzech bogiń próbowała przekupić Parysa – ostatecznie najsilniejsza okazała się oferta bogini Wenus, która ofiarowała mu miłość najpiękniejszej z żyjących kobiet, Heleny.  Parys porwał Helenę, była ona bowiem żoną króla Sparty Menelaosa. Stało się to przyczyną wojny między Grekami i Troją: rozgniewany Menelaos zawezwał wszystkich Achajów, którzy zgromadzili wielką flotę i wyruszyli przeciw Trojanom. Wojna trojańska trwała aż 10 lat. Achajowie ostatecznie zwyciężyli, wojna pochłonęła jednak życie największych herosów, Achillesa i księcia trojańskiego Hektora.

Iliada opowiada tylko o epizodzie z wojny trojańskiej, o gniewie Achillesa. Obraz wojny trojańskiej w Eneidzie jest o wiele bardziej szczegółowy – to właśnie ona jest najbardziej znanym źródłem mitu o koniu trojańskim. Achajowie zwyciężyli Trojan podstępem, za radą przebiegłego Odyseusza (łacińskiego Ulissesa) przygotowując drewnianego konia, w którym ukryli się ich wojownicy. Trojanie sądzili, że pozostawiony przez Greków koń jest ofiarą dla bogini Minerwy – wprowadzili więc go do Troi. Pod osłoną nocy ukryci w drewnianym koniu achajscy wojownicy wydostali się z niego i otworzyli bramy miasta, przez które wdarli się pozostali Grecy. Achajowie z łatwością zwyciężyli Trojan, pozbawionych nie tylko ochrony murów, ale też zaskoczonych i zmęczonych świętowaniem tego, co uważali za koniec wojny.

Niewielu Trojan przeżyło rzeź – należał do nich Eneasz. Garstka ocalonych Trojan pod jego wodzą żeglowała długo przez Morze Śródziemne, ostatecznie docierając do Italii. Niektóre przekazy mitologiczne przypisują bezpośrednio założenie Rzymu właśnie Eneaszowi. Bardziej znane mity, w tym przekaz Eneidy, uznają go jedynie za odległego przodka Rzymian. Rzym założyć miał, według tradycyjnego datowania w 753 roku p.n.e., a więc kilkaset lat później, potomek Eneasza – Romulus. Pierwotnie mieszkańcami Rzymu byli przestępcy, zbiegli niewolnicy i inni wyrzutkowie społeczni, pozbawieni kobiet. Doprowadziło to do wojny z okolicznymi plemionami, zwłaszcza plemieniem Sabinów i do porwania ich kobiet (“porwanie Sabinek”). Ostatecznie Rzymianie i Sabinowie zjednoczyli się pod panowaniem Romulusa, co rozpoczęło dalszą ekspansję Rzymu. Mityczne początki Rzymu nie są więc zbyt chlubne i nie mogły posłużyć jako element propagandy augustowskiej: lepszym wzorcem osobowym mitycznego założyciela był więc Eneasz, w jednoznaczny sposób bohater pozytywny.

Kolejną obecną w Eneidzie warstwą historyczną jest trwający przez wieki konflikt Rzymu z Kartaginą – w tym trzy wojny punickie. Według mitów, jedną z przyczyn, dla których bogini Junona była wroga Eneaszowi, było jej przywiązanie do nowo założonej na wybrzeżu północnej Afryki Kartaginy. Bogini wiedziała, że z woli przeznaczenia Rzymianie, potomkowie Eneasza, po wiekach całkowicie zniszczą Kartaginę. Stało się tak rzeczywiście w 146 roku p.n.e. po III wojnie punickiej, która zakończyła odwieczny konflikt. Kartagina była dla Rzymu stałym zagrożeniem: w czasie II wojny punickiej (149-146 p.n.e.) wódz Kartagińczyków Hannibal, który przeprowadził swoje wojska przez Alpy, był bliski zdobycia i zniszczenia Rzymu. W księdze IV Eneidy Wergiliusz odwołuje się do tych wydarzeń, przeplatając historię z mitologią. Przedstawia mit wyjaśniający źródła wrogości Kartaginy i Rzymu, przekleństwo rzucone przez opuszczoną przez kochanka kartagińską władczynię Dydonę. Mimo że akcja Eneidy toczy się wiele wieków przed wojnami punickimi, są one dla niej istotnym tłem historycznym.

Przez proroctwa i aluzje Eneida odwołuje się stale także do czasów współczesnych Wergiliuszowi lub niedawno minionych, między wojnami punickimi i czasem życia Wergiliusza. Życie Wergiliusza przypada na szczególny moment w historii starożytnego Rzymu: upadek republiki, zakończenie związanych z nim wojen domowych i powstanie cesarstwa. Niedługo przed narodzeniem Wergiliusza miała miejsce wojna Rzymu ze sprzymierzeńcami, która zagrodziła wewnętrznej jedności Republiki. Do wojny tej odwołuje się często aluzyjnie sześć ostatnich ksiąg Eneidy, w których przedstawia się walki Trojan z Latynami i ich ostateczną jedność i zgodę.

Jako człowiek dorosły Wergiliusz był świadkiem walki o władzę w upadającej republice, w tym wojny domowej między Cezarem i Pompejuszem, a następnie Oktawianem i Markiem Antoniuszem. Z wojny wyszedł zwycięsko Juliusz Cezar, a następnie wnuk siostry Cezara i jego przybrany syn Oktawian. Byli oni likwidatorami republiki i twórcami Cesarstwa Rzymskiego. W Rzymie nastąpiła więc nowa era, odczuwana szeroko jako epoka pokoju. Intencją Oktawiana Augusta było wzmocnienie tego przekonania i umocnienie nowego systemu władzy, co wymagało szeroko zakrojonej propagandy państwowej. Sam Wergiliusz w ciągu ostatnich dziesięciu lat życia doświadczył 10 lat pokoju, stając się przez to niewątpliwie zwolennikiem rządów Augusta. August uznawany był za “ojca ojczyzny” (pater patriae), jej odnowiciela i w pewien sposób drugiego po Romulusie jej założyciela.

Wergiliusz i August

Cezar Oktawian August, krewniak Juliusza Cezara, był pierwszym cesarzem rzymskim. Żył w latach 63 p.n.e. – 14 n.e., jako pierwszy rok jego panowania przyjmuje się 27 rok p.n.e., kiedy to senat rzymski nadał mu tytuł Augusta. Odegrał dużą rolę w powstaniu, treści i rozpowszechnieniu Eneidy. August obecny jest także explicite i implicite w tekście poematu Wergiliusza. Jest potomkiem i kontynuatorem jej głównego bohatera, Eneasza. Jest także przedmiotem zawartych w poemacie proroctw. Eneida jest wreszcie wyrazem jego ideologii państwowej.

Ustrój wprowadzony przez Augusta to pryncypat – władza absolutna jednostki z zachowaniem wielu dawnych instytucji republikańskich, często jednak w formie fasadowej (“komedia republiki”). Oktawian nie nazwał siebie królem, ale określany był jako princeps, pierwszy wśród równych. Augustowi zależało na tym, by podkreślić, że nie zrywa z rzymską przeszłością, ale raczej jest jej odnowicielem. Podobne cele przyświecają Eneidzie – August pokazany jest w niej jako drugi założyciel Rzymu, niejako “nowy Eneasz”. Nie zrywa z historią Rzymu, ale bezpośrednio do niej nawiązuje. Podobnie jak Eneasz, jest zwycięzcą w wojnie, ale jednocześnie przynosi pokój. Realizuje też wolę samych bogów, z którymi jako potomek Wenus i jako augustus jest w bezpośredniej łączności.

Szczególna rola Augusta w Eneidzie wiąże się jednak nie tylko z polityką i ideologią państwową. Istotna jest także relacja osobista między cesarzem i poetą. Nie znamy jednak niestety szczegółów z osobistych relacji Wergiliusza i Augusta – z pewnością jednak były one bliskie i naznaczone wzajemną sympatią. Wergiliusz był bliski także środowisku cesarza – jego patronem był Gajusz Mecenas, któremu swoje utwory dedykowali najsławniejsi poeci Rzymu (m.in. Horacy) – sam Wergiliusz dedykował Mecenasowi swoje Georgiki. Mecenas należał do grona najbliższych współpracowników Cezara, to dzięki niemu Wergiliusz, Horacy i Propercjusz włączyli się w życie epoki augustowskiej. Epoka ta jest złotym wiekiem literatury rzymskiej – August uważał bowiem, że wysoki poziom literatury i sztuki świadczy o świetności państwa. Trudno wykluczać, że Mecenas i August świadomie poszukiwali poety, który byłby zdolny stworzyć wielki utwór o określonej treści, że w jakimś sensie Eneida to dzieło powstałe na zlecenie władcy.

Cesarz pojawia się w tekście utworu co najmniej trzy razy, jeśli brać pod uwagę miejsca, które wymieniają go z imienia i w sposób jawny. Proroctwa Eneidy łączą go zawsze z nastaniem złotego wieku i wiecznego pokoju – obecna jest tu idea finalistyczna, idea końca historii (obecna także w chrześcijaństwie – Wergiliusz uważany był zresztą przez ludzi średniowiecza za kogoś w rodzaju proroka nadejścia ery chrześcijańskiej). Mimo że Eneida odwołuje się do zamierzchłej, mitologicznej przeszłości, właściwą treścią utworu jest teraźniejszość. Przeszłość i teraźniejszość połączone są przy tym w Eneidzie w sposób tak oryginalny i niezwykły, że czyni ją to utworem wyjątkowym w literaturze światowej nie tylko ze względu na doskonałość formalną, ale także ze względu na treść.

Trojański Cezar

Pierwsze z proroctw o Auguście wiąże się z boginią Wenus, mitologiczną pramatką rodu Juliuszów (gens Iulia). W I księdze Eneidy Wenus, zatroskana o los trojańskich uciekinierów, których dręczy sztorm zesłany przez Junonę, zwraca się z prośbą o pomoc do Jowisza. Władca bogów wyjawia jej przyszłość – wyjawiając jej przyszłą chwałę Rzymian, używa określenia “Trojański Cezar”. Odnosi się ono w tym miejscu jednocześnie do Juliusza Cezara i do Augusta. Wergiliusz podkreśla tu jednocześnie ciągłość genealogiczną między synem Eneasza Askaniuszem (Julusem), założycielem rodu julijskiego, a Juliuszem Cezarem i Augustem. Wieloznaczność określenia “trojański August” pozwala także na podkreślenie więzi między Juliuszem Cezarem i Oktawianem, który wcale nie powszechnie był uznawany za sukcesora swojego przybranego ojca. Proroctwo to wskazuje też, że August może okazać się godny deifikacji w ten sam sposób, co Juliusz Cezar (divus Iulius).

Także sam pomysł odwoływania się do symboli i proroctw w tekście Eneidy współgra z polityką kulturową Augusta. Cesarz lubił wskrzeszać dawne zwyczaje, niekiedy napełniając je nową treścią. Przykładem może być zamknięcie świątyni Janusa za jego panowania, odwieczny znak, że Rzym nie znajduje się w danym momencie w stanie wojny – zamknięcie tych świętych drzwi przez Augusta miało oznaczać pokój augustowski. Stary symbol napełniony został więc nową treścią, podobnie jak dzieje się stale w tekście Eneidy. To, że cesarz otaczał się często archaicznymi symbolami religii rzymskiej, często zapomnianymi, miało oznaczać, że jego panowanie nie jest rewolucją, ale przywróceniem dawnej świetności Rzymu (w tym moralnej – przywróceniem dobrych obyczajów i cnoty przodków – virtus).

Złoty wiek Rzymu i nowy  złoty wiek ludzkości

Kiedy Eneasz odwiedza świat podziemny, spotyka tam swojego ojca, Anchizesa. Słowa Anchizesa skierowane do Eneasza stanowią centralny moment całej epopei i drugie z proroctw dotyczących Augusta. Anchizes przedstawia synowi filozoficzną doktrynę nieśmiertelności duszy, a także wędrówki dusz (metempsychoza, reinkarnacja). Niektóre dusze pragną powrócić do świata żywych – staje się to punktem wyjścia do przedstawienia przyszłej historii Rzymu, w postaci katalogu wielkich postaci historycznych. Katalog ten kończą dokonania Juliusza Cezara i samego Augusta, którzy wymienieni są z imienia. August porównany jest tu do Herkulesa, który był śmiertelny, osiągnął jednak nieśmiertelność i boskość dzięki wielkim czynom. Poprzez porównanie do Herkulesa Wergiliusz uzasadnia tu wręcz apoteozę, deifikację Augusta.

Wszystkie czyny samego Eneasza prowadzą więc ostatecznie do nowego, złotego wieku Rzymu, rozpoczynającego się panowaniem Augusta – taki jest ich historyczny cel. Przyszła wielkość Rzymu ukazana jest Eneaszowi tak w postaci militarnych triumfów nad światem zewnętrznym, jak i w postaci wewnętrznego pokoju i dobrobytu (pax Romana). Są to kluczowe elementy propagandy państwowej Augusta.

W Eneidzie widoczne jest także dążenie do uzasadnienia legitymizacji panowania Augusta. Czyny Eneasza i czyny Augusta są ze sobą powiązane, panuje między nimi ciągłość. Legitymizacja ta ma także charakter dynastyczny: władca Rzymu jest bezpośrednim potomkiem jego założyciela. Eneida odnosi się również do legitymizacji panowania potomków Augusta – było to problemem politycznym wielkiej wagi, ze względu na fakt, że Oktawian August nie miał męskiego potomka. Anchizes wymienia zmarłego potomka Oktawii Młodszej, Marcellusa, w którym widziano następcę Oktawiana. Już po powstaniu Eneidy zmarli także dwaj wnukowie Oktawiana.

Proroctwo o złotym wieku odwołuje się także do innego elementu religii rzymskiej, do mitów o Jowiszu i Saturnie. Są to mity pochodzenia greckiego mówiące o obaleniu władzy Saturna (greckiego Kronosa) przez Jowisza (greckiego Zeusa). Saturn był, inaczej niż Kronos u Greków, uznawany w Rzymie za ważne i dobroczynne bóstwo. Rzymianie wierzyli, że po przejęciu władzy przez syna osiedlił się on w Italii, gdzie rządził jako władca idealny. Nastał wtedy złoty wiek ludzkości, pełen pokoju, szczęścia i powszechnego dobrobytu. Wiek Saturna miał według wierzeń Rzymian powrócić. August wykorzystał ten mit, ogłaszając oficjalnie powrót złotego wieku ludzkości w 17 roku p.n.e. Do wierzeń tych odwołuje się również Eneida.

Rzym po bitwie pod Akcjum

Trzecie proroctwo wyraża wykuta przez Wulkana tarcza Eneasza, której literackim wzorem była tarcza Achillesa z Iliady. Odnosi się ona do świeżych wydarzeń z kariery politycznej Augusta: w opisie tarczy wymienieni są Marek Antoniusz, Kleopatra i bitwa pod Akcjum, która przyniosła Oktawianowi ostateczne zwycięstwo i władzę nad Rzymem (31 rok p.n.e.). Bitwę tę sam August widział jako symboliczne rozpoczęcie nowej ery w dziejach Rzymu – tak samo przedstawia ją Eneida. Zadziwiający splot przeszłości i teraźniejszości w Eneidzie to także mitologizacja wydarzeń historycznych, nawet tych bieżących: w Eneidzie nie tylko mity legitymizują teraźniejszość, ale także teraźniejszość staje się mitem.

Wojna Oktawiana i Marka Antoniusza przedstawiona jest zresztą w Eneidzie nie tyle jako wojna domowa, co wojna z wrogiem zewnętrznym – Egiptem. Podkreśla się nie tylko obce pochodzenie Kleopatry, ale także “cudzoziemskość” Marka Antoniusza. Zwycięstwo Augusta ukazane jest w Eneidzie jako boska interwencja Apollina, którego sam August uznawał za patrona nowego porządku. Apollo karze nadmiar, przepych i ludzką pychę, jest bogiem umiaru: doskonale odpowiadało to tak ideologii Augusta, jak i estetyce Eneidy. Bitwa pod Akcjum jest zwycięstwem nad wrogiem Rzymu, ale także nad barbarzyńcami. Podobne idee wyrażał August w swoim własnym dziele historycznym, Czyny boskiego Augusta (Res gestae divi Augusti) o charakterze autobiografii.

Przegląd treści – streszczenie Eneidy

Eneida składa się z 12 rozdziałów, zwyczajowo określanych jako “księgi”. Liczba ksiąg nawiązuje do podziału Iliady i Odysei na 24 księgi (dwukrotność dwunastki uznawanej za “liczbę pełni”, przy czym podział poematów homerowych na księgi jest stosunkowo późny).

Księga I (incipit Arma virumque cano Troiae qui primus ab oris, obejmuje 755 heksametrów) – Epos rozpoczyna inwokacja skierowana do Muzy. Eneasz podróżuje do wyznaczonego mu przez los (por. fatum) celu. Jest synem Trojanina Anchizesa i bogini Wenus, zbiegiem ze zdobytej i zniszczonej przez Achajów Troi. Zła pogoda na morzu zmusza go do zatrzymania się na wybrzeżu Libii (starożytna nazwa Afryki). Sztorm zesłała za pomocą boga wiatrów Eola niechętna Eneaszowi  królowa bogów Junona – burzę uspokaja jednak bóg mórz Neptun (grecki Posejdon). Na wybrzeżu Afryki Eneasza wita Dydona, królowa założonej niedawno Kartaginy, wdowa. Martwiąc się o los Eneasza, przychylna mu bogini miłości Wenus rozmawia z władcą Bogów Jowiszem, który zapewnia ją o wyznaczonej przez los pełnej chwały przyszłości Rzymian, potomków Eneasza. Bogini postanawia jednak dopomóc swojemu protegowanemu. Usypia syna Eneasza Askaniusza i podstawia za niego własnego syna Amora, który sprawia, że Dydona zakochuje się w Eneaszu. Księga kończy się rozmowom Eneasza z Dydoną, która prosi go, by opowiedział jej o swoich losach.

Księga II i księga III – opowiedziana Dydonie narracja Eneasza o naturalnych i ponadnaturalnych zdarzeniach, które przywiodły go do jej kraju. Księga II (incipit Conticuere omnes intentique ora tenebant, obejmuje 804 heksametry) mówi o wojnie trojańskiej i o upadku Troi – ze sławnym opisem konia trojańskiego. Duch Hektora ostrzega Eneasza, który ucieka z Troi wraz z żoną Kreuzą, starym ojcem Anchizesem i synem Askaniuszem. Kreuza ginie jednak po drodze. Ukazuje się następnie Eneaszowi jako duch, który każe mu podążać za swoim przeznaczeniem, znaleźć nową małżonkę i żeglować do Italii.

Księga III (incipit Postquam res Asiae Priamique evertere gentem, obejmuje 718 heksametrów) to kontynuacja opowieści Eneasza, mówiąca o jego podróży morskiej z Troi do Afryki, nawiązująca do podróży Odyseusza w Odysei. W drodze umiera strudzony wiekiem Anchizes.

Księga IV (incipit At regina gravi iam dudum saucia cura, obejmuje 705 heksametrów) – Akcja utworu powraca do teraźniejszości Eneasza i Dydony. Dydona wyznaje Eneaszowi miłość – zostają kochankami. Dzieje się tak za sprawą czasowej zgody Junony i Wenus, które przystają na połączenie bohaterów w parę. Boginie zsyłają burzę, która zmusza Dydonę i Eneasza do ukrycia się w jaskini – w jaskini para konsumuje swój związek. Czas upływa, Eneasz pomaga w budowaniu Kartaginy, która jest jeszcze nowym miastem. Zniecierpliwiony Jupiter wysyła do Eneasza posłańca bogów Merkurego by przypomniał mu o przeznaczeniu i konieczności dalszej wędrówki – Eneasz opłakuje swój los, ale ze względu na wolę przeznaczenia musi opuścić Kartaginę i porzucić ukochaną. Trojanie podnoszą żagle i odpływają na Sycylię. Dydona przeklina niewiernego Eneasza i popełnia samobójstwo. Przekleństwo Dydony mówi o przyszłej wrogości między jej potomkami (Kartagińczykami) a jego potomkami (Rzymianami).

Księga V (incipit Interea medium Aeneas iam classe tenebat, obejmuje 871 heksametrów) – po przybyciu na Sycylię Trojanie urządzają igrzyska na cześć pamięci zmarłego ojca Eneasza, Anchizesa – który właśnie na Sycylii zmarł rok wcześniej. Igrzyska obejmują regaty, biegi, zawody łucznicze i zawody bokserskie. Z rozkazu Junony na igrzyskach pojawia się Iris (Iryda), bogini tęczy, a także posłanniczka bogów. Iris przebrana jest za Trojankę: namawia inne kobiety trojańskie, zmęczone długą wędrówką, do buntu. Zbuntowane kobiety podpalają okręty. Deszcz gasi jednak pożar i tylko część statków ulega zniszczeniu: w tej sytuacji Eneasz godzi się, by część jego ludzi pozostała na Sycylii. Pozostali Trojanie żeglują w stronę Italii.

Księga VI (incipit Sic fatur lacrimans classique immittit habenas, obejmuje 901 heksametrów) – opowiada o podróży Eneasza do Elizjum (Pola Elizejskie), w mitologii greckiej i rzymskiej części świata podziemnego zamieszkanej przez herosów i ludzi prawych. Trojanie pod wodzą Eneasza przybywają do Italii, lądując w Kyme (Kume, Cumae) w okolicach Neapolu. Eneasz spotyka tam sławną wróżkę Sybillę, która ostrzega go, że czeka go nowe nieszczęście, kolejna wojna. Razem z Sybillą Eneasz schodzi do Hadesu, niosąc w prezencie bogini Prozerpinie (Persefonie) złotą gałąź. W Elizjum Eneasz spotyka tam wiele duchów, w tym duchy Dydony i Anchizesa. Duch Dydony nie chce z nim rozmawiać. Od ducha Anchizesa Eneasz poznaje przeznaczenie Rzymu. Anchizes mówi również o nieśmiertelności duszy i o wędrówce dusz – przeznaczenie Rzymian przedstawione jest jako rodzaj katalogu sławnych postaci historycznych. Eneasz powraca na powierzchnię Ziemi.

Księga VII -XII opowiadają o zdarzeniach po przybyciu Eneasza do Italii. W Lacjum przyjmuje ich król Latynów – eponim tego ludu i zamieszkiwanego przez niego regionu. Mimo dobrego przyjęcia przez władcę, wielu Latynów przejawia niechęć wobec Trojan, do czego namawiają ich bogowie niechętni Eneaszowi. Planowany jest także ślub Eneasza z córką Latinusa Lawinią, który ma umocnić sojusz między Trojanami i Latynami. Wśród niechętnych Trojanom Latynów główną rolę odgrywa Turnus, dotychczasowy konkurent do ręki Lawinii, król plemienia Rutulów. Wybucha wojna, w której zwyciężają Trojanie wspomagani przez Etrusków – Turnus ponosi śmierć. Zgodnie z wolą przeznaczenia, Eneasz poślubia Lawinię i zakłada nazwane na jej cześć miasto Lawinium.

Księga VII (incipit Tu quoque litoribus nostris Aeneia nutrix, obejmuje 817 heksametrów) – Eneasz spotyka Latinusa, władcę Lacjum. Latinus zna przepowiednie, według której jego córka Lawinia ma poślubić przybysza z obcych stron, i godzi się na jej małżeństwo z Eneaszem. Lawinia zaręczona jest już jednak z wodzem plemienia Rutulów Turnusem. Latinus, szanując wolę przeznaczenia, zrywa te zaręczyny i zawiera sojusz z Trojanami. Obrażony Turnus wypowiada Eneaszowi wojnę, gromadząc po swojej stronie wielu mieszkańców Italii. Turnusa wspomaga Junona – do wojny podburza mieszkańców Italii zesłana przez nią Furia (Erynia) Alekto. Księga kończy się katalogiem wojsk italskich (na wzór katalogu wojsk Achajów w Iliadzie).

Księga VIII (incipit Ut belli signum Laurenti Turnus ab arce, obejmuje 731 heksametrów) – bóg rzeki Tyber Tiberinus zjawia się przed Eneaszem. Doradza mu, by szukał pomocy u greckich kolonistów z Arkadii, którzy osiedlili się w Italii. Za radą boga Eneasz podąża w górę rzeki. Dociera do miejsca, w którym w przyszłości powstanie Rzym – mieszkają tu Arkadyjczycy, którymi włada Ewander. Władca wspomaga Eneasza oddziałami wojskowymi, którym dowodzi jego syn Pallas (jego imię wiąże się z Palatynem, jednym z siedmiu wzgórz Rzymu). Bogini Wenus skłania swojego męża Wulkana (bóg kowalstwa, grecki Hefajstos), by przygotował dla Eneasza cudowną zbroję. W Eneidzie znajduje się jej dokładny opis poetycki, wzorowany na opisie tarczy Achillesa z Iliady (porównaj – ekfraza, opis dzieła sztuki w literaturze, rozpoczynający się właśnie opisem tarczy Achillesa). W opis Wergiliusz wplata obrazy z przyszłości Rzymu.

Księga IX (incipit Atque ea diversa penitus dum parte geruntur, obejmuje 818 heksametrów) – w czasie, gdy Eneasz przebywa u Ewandra, Trojan oblegają wojska Turnusa. Turnus jest bliski zwycięstwa, Trojanie doznają wielu klęsk. Dwaj Trojanie, Nisus i Euryalus, wymykają się nocą, chcąc donieść Eneaszowi o ciężkim położeniu jego wojsk. Walczą nocą z wielką liczbą nieprzyjaciół, ostatecznie ponoszą jednak klęskę i zostają zabici. Wojska Turnusa szykują szturm na obóz Trojan, dla postrachu niosąc na włóczniach głowy obu zabitych przyjaciół.

Księga X (incipit Panditur interea domus omnipotentis Olympi, obejmuje 908 heksametrów) – po raz pierwszy w obrębie całego poematu zbierają się wszyscy bogowie. Jowisz nakazuje im zaprzestać mieszania się w sprawy śmiertelników. Eneasz powraca do swoich wojsk – wywiązuje się walna bitwa. Obie strony walczą dzielnie, obie też ponoszą znaczne straty. Turnus zabija syna Ewandra Pallasa. Z ręki Eneasza giną król Etrusków Mezencjusz i jego syn Lausus. Po ich śmierci wojska Eneasza uzyskują przewagę.

Księga XI (incipit Oceanum interea surgens Aurora reliqu, obejmuje 915 heksametrów) – strony konfliktu zawierają czasowy rozejm. W wojskach italskich słabnie wola walki, jedynie Turnus podsyca wciąż wojownicze nastroje. Po śmierci Pallasa Eneasz odprawia uroczystości żałobne i odsyła jego ciało do ojca. Ceremonie żałobne obejmują bogate dary, a nawet ofiary z ludzi. Kobieta-wojowniczka Kamilla wspomaga wojska italskie, prowadząc atak kawaleryjski – ginie jednak w bitwie.

Księga XII (incipit Turnus ut infractos adverso Marte Latinos, obejmuje 952 heksametry) – po ciężkich stratach obie strony dążą do zawarcia pokoju. Konflikt rozstrzygnąć może nie wojna, ale pojedynek Eneasza i Turnusa. Za namową Junony Italów podburza jednak do walki siostra Turnusa i jedna z pomniejszych boginek, Juturna – Italowie łamią rozejm i walki toczą się na nowo. W czasie bitwy Eneasz i Turnus ścierają się ze sobą jeden na jednego. W momencie tym do porozumienia dochodzą jednak bogowie. Jowisz namawia Junonę do ustępstw obiecując jej, że Trojanie i Italowie połączą się w jeden lud. Lud ten będzie mówić po łacinie i otaczać Junonę kultem bardziej żarliwym, niż wszystkie inne narody. Eneasz wygrywa starcie z Turnusem, który błaga go o litość. Eneasz chce darować wrogowi życie – dostrzega jednak przy Turnusie pendent (pas), który zrabował on zabitemu Pallasowi, co gasi w nim miłosierdzie. Poemat kończy się opisem śmierci Turnusa zabitego przez Eneasza.

Postacie Eneidy. Charakterystyka bohaterów eposu

Eneida – postacie ludzi   śmiertelnych

Eneasz – główny protagonista Eneidy, od którego imienia pochodzi też tytuł utworu. Syn Anchizesa i bogini Wenus, ojciec Askaniusza, małżonek zmarłej w Troi Kreuzy i kochanek Dydony. Jest jednym z nielicznych, którym udało się uciec ze zdobytej i zniszczonej przez Achajów Troi. Cechuje go przede wszystkim pobożność (pius Aeneas) i szacunek dla woli bogów. Jest jednak także nieustraszonym wojownikiem i zdolnym przywódcą, cieszącym się wielkim szacunkiem swoich poddanych. Eneasz nie jest postacią pozbawioną emocji – przeciwnie, jest zdolny do litości i głębokiego smutku, przeżywa też momenty załamania i wątpliwości. Jego przeznaczeniem jest osiedlenie się w Italii: wytrwale dążąc do celu, podporządkowuje mu także osobiste szczęście.

Dydona – władczyni Kartaginy, miasta w północnej Afryce (obecnie Tunezja), kochanka Eneasza. Pochodziła z fenickiego miasta Tyr, który opuściła wraz z kolonistami, gdy jej brat Pigmalion zamordował jej męża. Jest dobrą i kochaną przez swój lud władczynią, staje się jednak igraszką w rękach bogów i losu. Społeczeństwo Kartaginy postrzega miłość Dydony jako obsesyjną, nieracjonalną, zgubną dla państwa. Miłość do Eneasza staje się przyczyną jej samobójczej śmierci. Kiedy kochanek ją opuszcza, kładzie się na stosie pogrzebowym i zabija się jego mieczem.

Turnus – główny antagonista (bohater negatywny) Eneidy. Władca plemienia Rutulów, któremu przed przybyciem Eneasza obiecano rękę Lawinii. Gniew prowadzi Turnusa do wystąpienia przeciw Eneaszowi i do wywołania krwawej wojny. Winą Turnusa jest to, że zna przeznaczenie i wolę bogów, decyduje się jednak wystąpić przeciw nim – wiedząc, że sprawa jest z góry przegrana. Omeny i wróżby interpretuje na własną korzyść, co oddala go od poznania ich prawdziwego znaczenia. Turnus występuje również przeciw woli starego króla Latinusa. Jest pełen odwagi, ale arogancki. Jest też zdolnym dowódcą. Ceni honor ponad własne życie. W pewnej mierze wzorowany jest na Achillesie z Iliady.

Anchizes – stary ojciec Eneasza, kochanek Wenus. Symbolizuje trojańskie dziedzictwo Eneasza i Rzymian. Umiera w podróży z Troi do Italii, nie docierając do Lacjum. Jako duch wspomaga jednak syna, który spotyka go w świecie podziemnym. Anchizes wyjawia Eneaszowi przeznaczenie Rzymu i pełne chwały losy jego potomków.

Askaniusz (Julus) – dziecko Eneasza i Kreuzy. Stanowi ważny symbol przeznaczenia Eneasza: jako bohater dziecięcy symbolizuje przyszłość Rzymu, a samo jego imię wiąże się z rodem Juliuszów, z którego wywodzili się Cezar i August. Choć jest jeszcze małym dzieckiem, wielokrotnie w akcji utworu wykazuje odwagę i zdolności przywódcze. Prowadzi też procesję chłopców w czasie igrzysk w V księdze Eneidy i dopomaga Trojanom w obronie w czasie nieobecności ojca.

Kreuza – żona Eneasza i matka Askaniusza, zginęła w chaosie panującym w czasie ucieczki z Troi. Ukazuje się mężowi jako duch który nie tylko doradza mu dalszą podróż, ale też godzi się, by w dalszym życiu poszukiwał nowej małożonki.

Sinon – młody wojownik achajski, krewny Odyseusza. Niewymieniony w Iliadzie. To on podstępem przyczynił się do wprowadzenia do Troi Konia Trojańskiego – jako jeniec przekonał do tego Trojan siłą wymowy i przebiegłością. Postać znana także Boskiej Komedii, wymieniona w Piekle wśród krzywoprzysięzców.

Latinus (Latyn) – władca Latynów, plemienia italskiego zamieszkującego Lacjum (regionu, w którym powstać miały Alba Longa, Lawinium i Rzym). W Eneidzie stary i słaby, ale mądry i spolegliwy władca (charakterystyka ta jest różna od innych źródeł mitograficznych). Jest bogobojnym, ale słabym władcą, który nie zawsze znajduje posłuch u swoich poddanych. Zachęca Eneasza by osiedlił się w Lacjum, posłuszny woli Bogów oddaje mu za żonę swoją córkę Lawinię – wywołuje to wojnę między Latynami i Trojanami.

Lawinia – córka Latinusa, podobnie jak on w utworze występuje przede wszystkim jako symbol Lacjum. Charakterystyka Lawinii jest w Eneidzie raczej słabo zarysowana. Lawinia nie jest aktywną uczestniczką zdarzeń, ale przedmiotem sporu Trojan i Italów. Spór Turnusa i Eneasza o to, kto poślubi Lawinię, jest głównym konfliktem i motorem akcji ostatnich sześciu ksiąg eposu.

Amata – żona Latinusa i matka Lawinii. Sprzeciwia się jej małżeństwu z Eneaszem, preferując Turnusa. Jest silną osobowością, co kontrastuje ją z mężem i córką. Ceni lojalność. Gdy dowiaduje się, że przeznaczeniem Eneasza jest zwycięstwo nad Turnusem, popełnia samobójstwo.

Ewander (Euander) – imigrant z Grecji, przywódca Arkadyjczyków, którzy przybyli do Lacjum. Włada Pallantium, osadą na wzgórzu Palatyn w miejscu, gdzie powstać miał później Rzym. Jest wrogiem Latynów, Eneasz zyskuje sobie jednak jego przychylność. Ewander udziela Eneaszowi pomocy w postaci oddziałów dowodzonych przez swojego syna Pallasa. Ewander reprezentuje “dzikie”, niecywilizowane, pierwotne ludy Italii.

Pallas – młody syn Ewandra i przywóca oddziałów pomocniczych. Ewander powierza go kurateli Eneasza. Pallas ginie jednak w starciu z Turnusem, co wywołuje rozpacz Eneasza i Ewandra. W utworze jest symbolem młodości i przedwczesnej śmierci. Ze względu na pamięć Pallasa, Eneasz cofa się przed okazaniem litości Turnusowi i zabija go.

Drances – jeden z przywódców Latynów, osoba w podeszłym wieku. Pragnie doprowadzić Latynów i Trojan do zgody. Kwestionuje czystość motywów Turnusa na radzie plemienia, wprawiając go w gniew.

Kamilla (Camilla) – władczyni Wolsków, wojowniczka i łowczyni. Sojuszniczka Turnusa. Najsilniejsza i najbardziej niezależna z postaci kobiecych w Eneidzie – odgrywa w niej jednak tylko epizodyczną rolę.

Juturna – siostra Turnusa. Za namową Junony w przebraniu podżega Italów do walki przeciw Trojanom. Doprowadza to do bitwy wbrew zawartemu rozejmowi.

Achates – Trojanin, bliski przyjaciel i powiernik Eneasza. Stał się wzorcem kulturowym dobrego przyjaciela i stronnika.

Bogowie w Eneidzie

Jowisz (Jupiter) – władca bogów, który jednak sam jest posłuszny woli przeznaczenia i jest jej strażnikiem. Odpowiednik greckiego Zeusa. Syn Saturna, którego pokonał i obalił. Inni bogowie często walczą ze sobą, Jupiter jest rodzajem sędziego i rozjemcy w ich sporach. Jako strażnik przeznaczenia Jowisz wywiera jednak znaczny wpływ na życie Eneasza: stale dba, by bohater nie zszedł ze ścieżki, która została mu wyznaczona. Jowisz jest bóstwem pełnym dostojeństwa, co kontrastuje go z pełnymi emocji Wenus i Junony.

Junona – małżonka Jowisza, odpowiednik greckiej Hery, królowa bogów. Nienawidzi Trojan, gdyż trojański książę Parys za najpiękniejszą z bogiń uznał nie ją, ale Wenus. Jest boginią-patronką Kartaginy. Drugim źródłem jej niechęci do Eneasza jest wiedza, że w przyszłości jego potomkowie, Rzymianie, zniszczą miasto, którego jest strażniczką. Jej gniew i stałe interwencje w życie ludzi są główną przyczyną wszystkich nieszczęść Eneasza. Ostatecznie staje się jednak także boginią Lacjum, otoczoną szczególnym kultem wśród Latynów, a następnie w Rzymie.

Wenus – bogini miłości, grecka Afrodyta. Matka Eneasza ze związku ze śmiertelnikiem Anchizesem. Stale wspomaga swojego syna i wszystkich Trojan. Chroni go przed gniewem Junony, co wywołuje wśród bogów konflikty.

Neptun – bóg morza (grecki Posejdon), sprzymierzeniec Wenus i Eneasza. W Odysei jego gniew prześladuje Odyseusza i zsyła burze. W Eneidzie Neptun uśmierza sztorm, zapewniając Eneaszowi bezpieczeństwo.

Eol – bóg wiatrów. Na początku utworu Junona skłania go do zesłania utrudniającej Trojanom podróż złej pogody.

Amor – syn Wenus, bóg miłości. W księdze I pod postacią Askaniusza (syna Eneasza) sprawia, że Dydona zakochuje się w Eneaszu.

Merkury – grecki Hermes, posłaniec bogów. Odgrywa dużą rolę w toku akcji utworu, przekazując wolę poszczególnych bóstw.

Alekto – jedna z Erynii (Furii), bóstw zemsty. W księdze VII Junona zsyła ją, by podburzyła Latynów do walki przeciw Trojanom.

Wulkan – grecki Hefajstos, bóg ognia i kowalstwa. Małżonek Wenus, która skłania go, by wykonał dla Eneasza doskonałą broń. Eneasz używa podarunku bogini w walce z Turnusem.

Tiberinus – bóg rzeki Tyber, nad którą założono Rzym. Skłania Eneasza do podróży w górę Tybru, gdzie bohater zawiera przymierze z Arkadyjczykami.

Saturn – grecki Kronos, ojciec bogów i ich pierwotny władca, obalony przez Jowisza (Zeusa). Weług mitologii rzymskiej rządził następnie w Italii, gdzie panował wtedy złoty wiek ludzkości.

Minerwa – grecka Atena. Podobnie jak Junona, jest nieprzychylna Trojanom ze względu na fakt, że książę Trojański Parys uznał Wenus (Afrodytę) za najpiękniejszą z bogiń. W Iliadzie jest bóstwem sprzyjającym Odyseuszowi, w “Eneidzie” jest zaś wroga głównemu bohaterowi.

Apollo – bóg sztuki i słońca. Urodzony na Delos, pomaga Trojanom, kiedy zatrzymują się na tej wyspie. Jest często przedstawiany jako łucznik – bohaterowie Eneidy często wzywają go więc w modlitwach w czasie walki.

Wymowa i tematyka Eneidy. Symbole i motywy literackie w Eneidzie

Wędrówka i cierpienia wędrowca

Sześć pierwszych ksiąg Eneidy to opis podróży, w tym związanych z nią cierpień i niedogodności. W kulturze starożytnego Rzymu wielką rolę odgrywały lojalność wobec miejsca pochodzenia i własnego rodu, podkreślano rolę miejsca pochodzenia w kształtowaniu indywidualności. Wiązało się to także z niezwykłym szacunkiem dla życia rodzinnego i religii – w tym religii domowej (kult Larów i Penatów). Podróż sama w sobie jest więc dla starożytnych źródłem niestabilności zewnętrznej i wewnętrznej, źródłem cierpienia. Trojanie w Eneidzie są jednocześnie wydani na pastwę sił silniejszych, niż oni sami. Są tułaczami, których gnębią ciągłe sztormy, rzucające ich w nieznany i wrogi świat zewnętrzny. Czują się zdezorientowani za każdym razem, gdy lądują na nieznanym wybrzeżu. Doznają goryczy zawodu dowiadując się, że nie dotarli jeszcze do miejsca swojego przeznaczenia. Tak rozumiana podróż jest zarazem metaforą życia, w tym kruchości i słabości człowieka. Autor i czytelnik wiedzą o szczęśliwym zakończeniu, które czeka Trojan, sami bohaterowie jeszcze go jednak nie znają lub nie są go pewni. Narażeni są stale na strach, zaskoczenie i niezrealizowane pragnienia. Dotyczy to szczególnie kobiet trojańskich, spragnionych bezpieczeństwa i obawiających się o swoje rodziny.

Motyw przeznaczenia w Eneidzie

Przeznaczenie Eneasza i przeznaczenie Rzymu jest znane z góry. Bohater, mimo swoich zalet, musi jednak mierzyć się z wątpliwościami i cierpieniem, które także jest mu z góry przeznaczone. Istnieją także jednostki zbyt słabe, by pogodzić się z przeznaczeniem. Istnieją takie, które są skłonne walczyć z przeznaczeniem, nawet jeśli jest to walka beznadziejna (Turnus). Istnieją wreszcie ludzie, którym przeznaczone jest wyłącznie cierpienie (Dydona). Siła przeznaczenia jest silniejsza, niż wola bogów, którzy nie mogą przeciwstawić się fatum. Sam Jowisz, władca bogów, jest jedynie jej strażnikiem i realizatorem. Obraz postaci w utworze (tak ludzkich, jak i boskich) zależy w dużej mierze od ich stosunku do przeznaczenia – temu, czy mu ulegają, czy też skłonni są przeciwstawiać się mu. Z przeznaczeniem stale i w sposób pełen gniewu walczą Turnus i Junona. Muszą jednak mu ulec albo ginąc, albo doświadczając wewnętrznej transformacji. Dydona pragnie miłości Eneasza, przeznaczenie odmawia mu jej jednak, co doprowadza ją do zguby – w przypadku tej postaci walka z przeznaczeniem ma charakter katastrofy typowej dla tragedii greckiej. Eneasz zachowuje życie i wewnętrzny spokój postępując odwrotnie, niż Dydona – ze względu na pobożność ceniąc przeznaczenie wyżej, niż osobiste pragnienia. Dla Wergiliusza i wszystkich Rzymian fatum jest zasadą religijną, kierującą tak życiem jednostek, jak i całą historią – jednocześnie jego celem jest wspólny pożytek wszystkich ludzi, przywrócenie złotego wieku ludzkości.

Złota gałąź

Do najbardziej tajemniczych symboli występujących w Eneidzie należy złota gałąź. Znana jest ona także z niepowiązanego bezpośrednio elementu religii i mitologii rzymskiej, złotej gałęzi z Arycji, która stała się inspiracją sławnej publikacji etnograficznej Jamesa George’a Frazera. Według słów Sybilli, obdarzonej nieśmiertelnością kapłanki Apollina, złota gałąź jest symbolem, która umożliwi Eneaszowi wejście do świata umarłych. Bez niej żaden śmiertelnik nie może wejść do Hadesu i powrócić do świata żywych. Złota gałąź rozumiana może być więc jako symbol tego, że Eneasz jest osobą niezwykłą i wybraną, mającą bezpośredni kontakt ze sferą sacrum, świadczyć o jego niemal boskiej godności – podobnie jak złota gałąź z Arycji, stanowiąca pradawny symbol władzy królewskiej i sakralności osoby króla. Pośrednio jest także symbolem sakralności Augusta.

Motyw pogody

Ważną rolę w akcji Eneidy odgrywa pogoda. Bogowie używają zjawisk atmosferycznych, aby wyrazić swoją wolę. Pogoda jest więc w Eneidzie symbolem woli Bogów. Zesłana na początku utworu przez Junonę burza morska wyraża jej gniew. Zesłana przez Wenus dobra pogoda wyraża jej życzliwość dla Trojan. Zesłana wspólnie przez Wenus i Junonę burza zaskoczyła Dydonę i Eneasza, doprowadzając ich do zbliżenia miłosnego. W miejscu tym burza jest symbolem zakłócenia relacji społecznych. Eneida stale przywołuje zjawiska atmosferyczne także dlatego, że ułatwiają one połączenie ze sobą życia śmiertelników ze światem ponadnaturalnym. Pogoda łączy się w religii rzymskiej ze światem bogów, jest źródłem wróżb i przedmiotem wielu przesądów.

Motyw ognia. Ogień i płomienie w Eneidzie

Ogień symbolizuje w Eneidzie siłę niszczycielską, także wtedy, gdy jest to siła miłości. Miłość i destrukcja są w Eneidzie złączone ze sobą symbolem ognia – jest to pewnego rodzaju odmiana motywu Erosa i Tanathosa, miłości i śmierci. Miłość Parysa do Heleny Trojańskiej prowadzi ostatecznie do pożaru Troi, do jej zniszczenia w płomieniach. Także Dydona zwierzając się swojej siostrze opisuje swoją miłość do Eneasza jako trawiące ją płomienie. Swoje poprzednie małżeństwo Dydona wiąże symbolicznie z pochodnią, która ogranicza niszczycielską moc ognia. Miłość do Eneasza jest jednak inna: nie ogrzewa, ale spala, niszcząc ciało i umysł, prowadząc ostatecznie do szaleństwa.

Opatrzność boska, pobożność i pax Romana

Pobożność i zwiększenie roli religii w życiu społecznym należały do głównych celów polityki kulturowej Augusta. Dążenie to widoczne jest także w Eneidzie, której główny bohater, Eneasz, określany jest przymiotnikiem pius – “pobożny”. Pobożny Eneasz poddaje się woli bogów, którą ceni wyżej, niż cele osobiste. Opatrzność boska kieruje w Eneidzie życiem jednostki, a jednocześnie dziejowym posłannictwem Rzymian. W posłannictwie tym zawiera się idea szczęścia całej ludzkości i wiecznego pokoju – augustowska idea pokoju rzymskiego (pax Romana).

Innym poetą rzymskim, który wywarł duży wpływ na Eneidę, był Katullus. Poezja Katullusa to przede wszystkim wiersze miłosne – wywarły one (zwłaszcza utwór 64) znaczny wpływ na przedstawienie miłości Dydony i Eneasza w Eneidzie. Katullus i inni neoterycy wywarli też duży wpływ na styl Wergiliusza, budując elegancki styl wiersza łacińskiego i odchodząc od wzorców prostszej formalnie poezji wcześniejszej.

Wrota wojny

Otwarcie i zamknięcie sakralnych drzwi w wielu kulturach symbolizuje rozpoczęcie i zakończenie wojny. Było tak również w kulturze rzymskiej, gdzie funkcję taką pełniły święte drzwi świątyni boga Janusa – tradycja ta była wciąż podtrzymywana w czasach Wergiliusza. W Eneidzie drzwi wojny otwiera nie Turnus, ale bogini Junona. Podkreśla to fakt, że wojna to czas odmienny od życia codziennego, związany z sacrum i jednocześnie taki, w którym należy liczyć na opiekę i pomoc bogów. Wrota wojny symbolizują chaos świata, w którym antagonistyczne tajemnicze siły wpływają na życie i majątek śmiertelników – są to siły mocniejsze, niż pragnienia i wola ludzi.

Penaty

Eneida często wymienia penaty, rodzaj opiekuńczych bóstw domowych. Uciekinierzy pod wodzą Eneasza przywieźli ze sobą trojańskie penaty z ojczystego miasta. Sam Eneasz zabiera ze sobą rodzinne penaty ze swojego zniszczonego domu w Troi. Symbolizują one ciągłość między Troją a Rzymem, który jest nowym domem wygnańców, odrodzonym w innym miejscu, ale zachowującym cechy dawnego; symbolizują też tęsknotę za domem. Penaty przywiezione z Rzymu przez Eneasza przechowywane miały być najpierw w Lawinium, a następnie przeniesione do rzymskiej świątyni Westy, patronki ogniska domowego.

Proroctwa i przepowiednie

Eneida uchodziła w średniowieczu za tekst o właściwościach magicznych. Wiąże się to z wieloma proroctwami i przepowiedniami zawartymi w utworze. Najbardziej interesujące ze względów historycznych są omówione wyżej trzy proroctwa dotyczące Augusta. Przepowiednie te przyjmują wiele postaci: są to sny, omeny, zjawiska naturalne, wypowiedzi i odwiedziny umarłych, a także bezpośrednie objawienia bogów i polecenia ich wysłanników. Czasem są wyraźne, czasem trudne do rozszyfrowania. Zawsze jednak nie tylko ukazują przyszłość, ale też kierują śmiertelników do wypełnienia ich przeznaczenia. Inna jest oczywiście sytuacja odbiorców dzieła Wergiliusza, którzy znają przyszłość Eneasza i pozostałych bohaterów: odbiorcy dzieła występują tu niejako w roli bogów.

Chwała Rzymu. Eneida jako poemat narodowy

Eneida powstała w okresie, który rzeczywiście był złotym wiekiem Rzymu – tak w sensie politycznym i gospodarczym, jak i kulturowym. Jednocześnie Eneida jako utwór objęty patronatem Augusta spełnia cele polityczne władcy. Wergiliusz nie tylko gromadzi prastare mity rzymskie – kompiluje je, łączy ze sobą, przekształca i zmienia tak, by spełniały założony cel. Dzieło Wergiliusza podkreśla wielkość Rzymu, który swoim zasięgiem objął większość znanego samym Rzymianom cywilizowanego świata. Eneida legitymizuje też i uzasadnia nowy ustrój, który wprowadził August. Sposób, w który Eneasz uzasadnia swoje osiedlenie się w Lacjum jest podobny do uzasadnień podbojów rzymskich – przynoszą one podbitym terytoriom pokój i dobrobyt. Eneida to także ostateczna fuzja religii greckiej i religii rzymskiej (interpretatio Graeca i interpretatio Romana), która uzasadnia rzymskie panowanie nad starszą cywilizacją grecką. Także życie plemion w Italii przed przybyciem Eneasza cechuje się chaosem, walkami plemiennymi i nieracjonalnością – Eneida podkreśla, że rzymskie panowanie i rzymskie cnoty przynoszą dobre rządy i powszechny dobrobyt. Dotyczy to nie tylko społeczeństwa, ale także jednostek, które na wzór Eneasza osiągają emocjonalną i życiową stabilność.

Recepcja Eneidy

Wprowadzenie. Eneida w starożytnym Rzymie

Nie wiemy, co sam Wergiliusz sądził o swoim utworze – przekaz, według którego próbował go zniszczyć przed śmiercią jest niewiarygodną, późną legendą. Z pewnością wielkość Eneidy dostrzeżono bardzo szybko: za dzieło klasyczne, rodzaj rzymskiej epopei narodowej, uznano Eneidę wkrótce po śmierci poety. Już Propercjusz, inny poeta z kręgu Mecenasa, uważał Eneidę za dzieło przewyższające poematy Homera (“Oto coś większego od Iliady się rodzi”). Tak w średniowieczu, jak i w okresie renesansu powszechnie uznawano Eneidę za najważniejszy utwór literacki.

Reputacja Eneidy w starożytnym Rzymie wiąże się oczywiście także z mecenatem Augusta. Sława poetycka Wergiliusza niewątpliwie wzrosła na skutek jego osobistej relacji z cesarzem, który darzył Wergiliusza sympatią tak ze względu na potrzebę budowania nowej ideologii państwowej, jak i ze względu na własny gust literacki. Według Tacyta gdy Wergiliusz recytował swoje utwory w rzymskim amfiteatrze, tłum oklaskiwał go tak samo, jakby był samym cezarem.

Wergiliusz inspirował również pisarzy rzymskich późniejszych pokoleń, w tym zwłaszcza Owidiusza. Metamorfozy Owidiusza same podkreślają ten fakt, w nieco przekorny i żartobliwy sposób “wypełniając luki” w materiale fabularnym Eneidy. Eneida wywarła wpływ nie tylko na wyedukowane sfery społeczeństwa rzymskiego, znajdujemy ślady także jej szerokiego oddziaływania na społeczeństwo. Odkryte w Pompejach graffiti nawiązujące do Eneidy i zawierające cytaty z niej są bardzo liczne – często są to parodie Eneidy i żartobliwe epigramaty. Znajduje się je także w miejscach niekojarzonych z literaturą, takich jak szkoły gladiatorów i domy publiczne. W sumie z 63 graffiti pompejańskich odwołujących się do Wergiliusza, 43 dotyczą Eneidy. Aż 17 łączy się ze sławnym początkiem dzieła (Arma virumque cano), które łatwo staje się źródłem parodii i kanwą dowcipów. 15 graffiti odwołuje się do incipitu II księgi, Conticuere omnes intentique ora tenebant (“Zmilkli wszyscy i twarze obrócili bacznie”).

Eneida zachowała popularność także w późnej starożytności. Świadczą o tym Wyznania św. Augustyna z Hippony. Augustyn opowiada w nich o tym, jak płakał czytając opis śmierci Dydony w IV księdze Eneidy.

Literatura średniowieczna. Eneida tekstem magicznym

W średniowieczu rozpowszechniła się legenda, że Wergiliusz był potężnym magiem (przeszła ona nawet do polskiego folkloru dziecięcego – piosenka “Ojciec Wirgiliusz”). Także sama “Eneida” posiadać miała własności magiczne. Wiąże się to prawdopodobnie z faktem, że tekst eposu pełen jest przepowiedni, omenów i tajemniczych symboli – Wergiliuszowi przypisywano także przepowiedzenie przyjścia na świat Jezusa Chrystusa (co w religijnych czasach średniowiecza korzystnie wpływało na jego reputację). Ludzie średniowiecza często sięgali po tekst Eneidy poszukując w nim ukrytych znaczeń i dotyczących przyszłości przepowiedni.

Innym sławnym przykładem żywej recepcji Eneidy są jej parafrazy. Swoistą jest jej kontynuacja, XIII księga Eneidy, którą stworzył włoski poeta Maffeo Vegio (Maphaeus Vegius 1407-1458). Szczególnie istotny jest wpływ Eneidy na Boską Komedię Dantego, najważniejsze dzieło literatury średniowiecznej – Wergiliusz to także postać Boskiej Komedii, przewodnik Dantego po piekle. Dla Dantego, wykształconego na klasycznej literaturze łacińskiej Wergiliusz jest właśnie przede wszystkim przewodnikiem: tak po świecie, jak i po literaturze.

Późniejsza recepcja Eneidy. Eneida a romantycy

Eneida była ceniona przez humanistów renesansowych równie wysoko, jak przez ludzi średniowiecza. Więcej uwagi zaczęto poświęcać jednak innym wielkim poetom okresu augustowskiego, Horacemu, a także Owidiuszowi. Wergiliusz wywarł znaczny wpływ również na epikę barokową. Wyraźny jest wpływ dostojnego stylu wergiliańskiego np. na poematy epickie Johna Miltona i Edmunda Spencera, a w literaturze polskiej na Wacława Potockiego (Transakcja wojny chocimskiej). W wielu językach powstały też wspaniałe przekłady Eneidy, dzieła literackie najwyższej klasy – na literaturę angielską znaczny wpływ wywarł przekład Johna Drydena.

Pisarze i krytycy literaccy romantyzmu, w opozycji do estetyki klasycystycznej, przejawiali natomiast często niechęć do dzieła Wergiliusza. Eneidę darzyli niechęcią np. Lord Byron, Percy Bysshe Shelley czy Samuel Tylor Coleridge. Było tak dlatego, że Eneida przekłada wartości społeczne i obowiązki religijne ponad cenione przez romantyków buntowniczy indywidualizm i swobodę ekspresji. Eneidzie zarzucano także brak oryginalności – przy czym dopiero w epoce romantyzmu oryginalność zaczęła być traktowana jako istotna właściwość estetyczna dzieła sztuki. Nieco inaczej było w literaturze polskiego romantyzmu, w której stosunkowo często odwoływano się do Eneidy – czerpano z niej przede wszystkim przekaz narodowowyzwoleńczy. Także warstwa formalna Eneidy wywarła wpływ na romantyzm polski, widoczne jest to zwłaszcza w Panu Tadeuszu.

Eneida w muzyce i w sztuce

Wątki i bohaterowie “Eneidy” to także częste motywy w sztukach pięknych – zwłaszcza w malarstwie renesansu oraz historyzującym malarstwie klasycystycznym. Nawiązania do Eneidy widoczne są już w sztuce starożytnej. Rzeźba monumentalna założeń okresu augustowskiego (Ara Pacis, Forum Augusta) przedstawia Eneasza jako narodową ikonę Rzymu, w sposób wyraźnie odwołujący się do przedstawienia Eneasza w tekście Eneidy.

W sztuce późniejszych epok Eneida była źródłem znanych tematów historycznych i mitologicznych. Rzadko starano się oddać nastrój i wymowę dzieła (które zresztą uchodzą za trudne w bezpośrednim odbiorze) – Eneida była przede wszystkim skarbcem scen i postaci. Scenę ucieczki Eneasza, Askaniusza i Anchizesa z Troi przedstawia obraz Ucieczka Eneasza z Troi (Federico Barocci, 1598, Rzym, Galleria Borghese). Na podstawie tego samego tematu Agostino Carracci stworzył rycinę (dzieło wzorowane na obrazie Barocciego, 1595, Nowy Jork, Metropolitan Museum), Gianlorenzo Bernini rzeźbę (1618-1619, Rzym, Galleria Borghese).

Eneida inspirowała także dzieła muzyczne. Są to zwłaszcza opery oparte na motywie miłości Dydony i Eneasza. Do najbardziej znanych należy kameralna opera Dydona i Eneasz (Dido and Aeneas) Henry’ego Purcella z 1690 roku – ze słanym lamentem Dydony. Przez długi czas niemal zapomniana była monumentalna opera Trojanie Hectora Berlioza, częściowo oparta na wątkach Eneidy: dziś uważa się ją za jedno z najciekawszych dzieł muzyki scenicznej XIX wieku, określa się ją nawet jako “romański Pierścień Nibelunga”.

Eneida w Polsce

Epopeja Wergiliusza cieszyła się ogromną popularnością w Polsce już od XV wieku: Wergiliusza często naśladowano, obficie czerpiąc z jego poezji. Wzorce zaczerpnięte z Eneidy (a także z Georgik) widoczne są zwłaszcza w Panu Tadeuszu, polskim eposie narodowym. O popularności Eneidy w Polsce świadczą także stosunkowo liczne przekłady, które jednak rzadko zbliżają się siłą wyrazu do oryginału (głównie ze względu na fakt, że wartość literacka Eneidy opiera się na jej doskonałości formalnej, w tym trudnej do oddania w języku polskim doskonałości metrycznej). Pierwszy polski przekład Eneidy stworzył Andrzej Kochanowski, brat Jana Kochanowskiego (Aeneida, to jest o Aeneaszu trojańskim ksiąg dwanaście, 1590). Kolejne to:

  • Franciszek Ksawery Dmochowski, 1809 – przekład niepełny, obejmuje księgi I-IX.
  • Franciszek Wężyk, 1826, wydany w 1878.
  • Jacek Przybylski, 1811.
  • ksiądz Tadeusz Karyłowski, 1924 (przekład wydawany w serii “Biblioteka Narodowa”).
  • Wanda Markowska, 1970 (przekład prozą).
  • Ignacy Wieniewski, 1971 (przekład heksametryczny).
  • Zygmunt Kubiak, 1987.

Starsze tłumaczenia Eneidy na język polski dostępne są w formie zdigitalizowanej: https://polona.pl/search/?query=eneida. Tekst łaciński Eneidy z komentarzem oraz przekłady na język angielski dostępne są np. w Perseus Project: https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0055.

Bibliografia:

  • William Anthony Camps, An Introduction to Virgil’s Aeneid, Oxford University Press, 1969.
  • Wendell Vernon Clausen, Virgil’s Aeneid and the Tradition of
    Hellenistic Poetry, University of California Press, 1987.
  • Steele Commager, Virgil. A Collection of Critical Essays, Prentice-Hall, 1996.
  • Richard Heinze, Virgil’s Epic Technique, Bristol Classical Press, 2004.
  • Nicolas Horsfall, A Companion to the Study of Virgil, Brill, 2000.
  • William Francis Jackson Knight, Roman Vergil, Faber and Faber, 1944.
  • Charles Martindale, The Cambridge Companion to Virgil, Cambridge University Press, 1997.
  • Stepanie Quinn, Why Vergil? A Collection of Interpretations, Bolchazy-Carducci Publishers, 2000
  • Stanisław Stabryła, Wergiliusz. Świat poetycki, Ossolineum, 1983.
  • Paul Zanker, The Power of Images in the Age of Augustus, University of Michigan Press, 1988.

 


Tagi
Encyklopedia kultury antycznejEncyklopedia literaturyEncyklopedia religiiWielka encyklopedia opery

3 komentarze do “Eneida”

  1. These days of austerity as well as relative anxiety about taking on debt, some people balk contrary to the idea of utilizing a credit card to make acquisition of merchandise or even pay for a trip, preferring, instead only to rely on a tried along with trusted procedure for making transaction – cash. However, if you’ve got the cash available to make the purchase in full, then, paradoxically, that is the best time just to be able to use the card for several reasons.

    Odpowiedz
  2. Hello just wanted to give you a quick heads up and let you know a few of the images aren’t loading properly. I’m not sure why but I think its a linking issue. I’ve tried it in two different internet browsers and both show the same results.

    Odpowiedz

Dodaj komentarz