Akcja

Akcja – w terminologii literackiej, także filmowej i teatralnej: przebieg zdarzeń w obrębie fabuły utworu narracyjnego, dramatu lub filmu. Fabuła utworu literackiego (epickiego lub dramatu), a także filmu, którą charakteryzuje dynamika przebiegu zdarzeń budowana przez konflikty, perypetie i intrygi, zmierzająca do wyraźnie zaznaczonego w kompozycji utworu finału. Finał ten jest często niespodziewany i zaskakujący, stanowiąc punkt kulminacyjny całego utworu. Dynamicznie przedstawione działania i przeciwdziałania bohaterów utworu zmierzają do osiągnięcia określonych celów. Potocznie termin “akcja” bywa używany wymiennie z terminem “fabuła”.


Akcja wyznacza wyraziście zarysowany, przejrzysty układ zdarzeń, a także działań bohaterów utworu, wątków i konfliktów fabularnych. Przejrzystość ta może być wprawdzie niekiedy celowo zakłócana, tak, by zdezorientować odbiorcę (zwłaszcza w powieściach kryminalnych lub – w utworach dramatycznych – w perypetii). Układ zdarzeń w utworach o wyraźnie zarysowanej akcji jest zazwyczaj jednowątkowy. Częsty jest także dwuwątkowy układ akcji, obejmujący dwa skontrastowane wątki. Drugi z nich to tzw. kontrakcja. Kontrakcja rozwija się tak, by zakłócić celowość przebiegu wątku głównego. Inne obok kontrakcji środki zakłócające wyrazistość akcji i wzmagające napięcie to np. retardacja (opóźnienie wydarzenia), zawieszenie akcji, kilmaks, suspens i kulminacja.

W innych językach: Język angielski – plot (także action, przy czym termin ten odnosi się głównie do działań bohaterów, w odróżnieniu od sfery dialogowej, uczuciowej, treści i świata przedstawionego utworu narracyjnego). Język niemiecki – Handlung. Język francuski – intrigue lub action.

Fazy akcji: zawiązanie akcji, rozwinięcie, rozwiązanie akcji

Główne fazy akcji to zawiązanie akcjirozwinięcie i rozwiązanie akcji. Wyróżnia się ponadto w wielu utworach ekspozycję, punkt kulminacyjny i perypetię. Budowa akcji obejmuje więc w sumie trzy lub sześć faz.

Zawiązanie akcji to przedstawienie konfliktu wyjściowego utworu. Wstępny etap akcji budowanej według klasycznych zasad – zarysowanie głównego konfliktu utworu i wprowadzenie głównych bohaterów.

Rozwinięcie akcji to stopniowanie dramatyzmu następujących po sobie w czasie zdarzeń. Jest to najbardziej rozbudowana część przebiegu akcji, obejmująca większość zdarzeń przedstawianych w utworze. Zarysowane w zawiązaniu akcji konflikty zmierzają ku rozwiązaniu.

Punkt kulminacyjny (określany także rzadziej jako “klimaks”) to moment, w którym napięcie przeciwstawnych dążeń postaci osiąga największą wyrazistość. O ile w utworze nie występuje perypetia, punkt kulminacyjny bezpośrednio poprzedza rozwiązanie akcji. Najbardziej typowy jest dla utworów dramatycznych, w których oznacza szczytowe nasilenie konfliktu (w tragediach – konflikt tragiczny). Przeciwieństwem klimaksu jest niekiedy (w odniesieniu do pojęcia akcji) antyklimaks, jest to jednak termin o bardziej złożonym znaczeniu.

Występująca w wielu utworach ekspozycja poprzedza zawiązanie akcji. Stanowi, najczęściej statyczny, zarys sytuacji zdarzeniowej w punkcie wyjściowym utworu, zapoznającym odbiorcę z głównymi problemami i konfliktami. W odróżnieniu od zawiązania akcji we właściwym sensie, nie charakteryzuje się dynamiką zdarzeniową, może stanowić np. zewnętrzną relację narratora (w dramacie antycznym – chóru).

Perypetia to niespodziewane zdarzenie, nagle odmieniające bieg akcji, przed samym jej finałem. Wikła dotychczasowy przebieg akcji, często stawiając głównego bohatera przed przełomem życiowym. Może występować tak w utworach dramatycznych, jak i epickich, częściej jednak w dramatycznych. Najbardziej typowa jest przy tym dla komedii.

Rozwiązanie akcji jest to końcowy etap jej przebiegu, w którym następuje rozstrzygnięcie zasadniczego konfliktu utworu. Szczególnym typem rozwiązania akcji jest happy end (szczęśliwe zakończenie).

Akcja powieści i akcja dramatu

Akcja stanowić może element szerszej, wielowątkowej fabuły. Jest wtedy zazwyczaj zasadą organizacyjną jednego z jej wątków, najczęściej wątku głównego – dotyczy to zwłaszcza fabuły powieści. Wśród powieści, najsilniej zarysowana i najżywsza akcja występuje w podgatunkach powieściowych przynależących do literatury popularnej. Do podgatunków tych należą powieść sensacyjna, powieść kryminalna, thriller czy western. Wśród innych gatunków prozy narracyjnej szczególnie zwarta i żywa akcja występuje w klasycznie skomponowanej noweli.

W bardzo wyrazistej formie akcja występuje także w gatunkach dramatycznych (tragedia, komedia). Dotyczy to jednak dramatów dynamicznych, w których występuje szybki rozwój zdarzeń – w odróżnieniu od dramatów statycznych, w których dominują układy sytuacyjne. Mniej wyrazista bywa akcja utworów muzyczno-dramatycznych (opera, oratorium, także musical) – dla wielu z nich charakterystyczne są spowalniające akcję elementy, w których dominuje muzyka (arie) oraz przyspieszające je elementy, w których dominuje akompaniowany tekst zbliżony do mowy codziennej (recytatyw). Akcja występuje niekiedy także w utworach, które nie operują środkami językowymi, np. w dziełach sztuki choreograficznej takich jak balet, w pantomimie lub w filmie niemym.

Akcja filmu

Pojęcia omówione w odniesieniu do dramatu i literatury narracyjnej i sama definicja akcji są często zbieżne także z problematyką akcji utworów filmowych (w języku angielskim film action lub action of the film). Akcja filmu jest to więc przebieg zdarzeń w utworze filmowym – nie musi ona przestrzegać przyczynowo-skutkowej sekwencji zdarzeń zachodzących w świecie przedstawionym utworu, realizując się przede wszystkim jako seria przeciwstawnych dążeń i działań postaci (zasada akcji i reakcji), które zmierzają do określonego celu. Zbudowana klasycznie odzwierciedla klasyczną budowę dramatu (ekspozycja, zawiązanie, rozwinięcie, punkt kulminacyjny, rozwiązanie). Jej istotnymi elementami są konflikt, intrygi, perypetie oraz, zwłaszcza w kinie popularnym, suspens.

Wyrazistość zarysowania akcji różni się, zależąc przede wszystkim od sposobu konstrukcji konkretnego utworu filmowego oraz właściwości gatunku, do którego utwór ten przynależy. Istnieją gatunki i formy filmu (filmu fabularnego) niemal pozbawione akcji, takie jak impresja dokumentalna, film abstrakcyjny czy film poetycki. Istnieją też takie tematy i gatunki filmowe, w których odgrywa ona zasadniczą rolę, jest najbardziej eksponowanym elementem treściowo-konstrukcyjnym dzieła – należą do nich np. dreszczowiec (thriller), film sensacyjny, film przygodowy, film kryminalny, film gangsterski, film wojenny i western. Akcentowanie roli akcji w narracji typowe jest także dla niektórych kinematografii narodowych – widoczne jest szczególnie w filmie amerykańskim (historyk filmu Richard Schickel uważa, że filmy amerykańskie w odróżnieniu od europejskich nie przemawiają do widzów subiektywnym tonem, a przy definiowaniu występujących w filmie postaci posługują się mniej dialogiem, a bardziej właśnie akcją). Różnorodne są też sposoby operowania narracją i przeplatania wątków – tak np. akcja równoległa polega na opowiadaniu wielu wątków na zmianę.

Przypadkiem charakterystycznym, w którym akcja przejawia się szczególnie intensywnie i w zamierzeniu szczególnie silnie oddziałuje na widza jest osobny gatunek filmowy, tzw. film akcji (żargonowo określany jako “film akcyjny”). Stanowi on taki typ konstrukcji utworu filmowego, w którym dynamika (szybkość, intensywność) przebiegu zdarzeń jest szczególnie wyeksponowana. W terminologii filmowej występuje także określenie “sceny akcyjne”, oznaczające sceny spektakularne, naładowane zdarzeniami. Specyficzne odmiany akcji filmu tworzą np.: montaż równoległy (w języku angielskim parallel action) – w którym pokazuje się na ekranie jednoczesne działania dwóch lub więcej nurtów akcji ukazanych w tym samym czasie, ale w odmiennej przestrzeni; sama praca kamery, w tym rozpoczęcie kręcenia ujęcia na polecenie reżysera; sceny aktorskie.

W języku angielskim: film action lub action of the film.

Komenda na planie filmowym – Akcja!

Akcja! (w języku angielskim Action!) to w terminologii filmowej także wydawana przez reżysera komenda na planie filmowym. Oznacza ona rozpoczęcie pracy aktorów.

Etymologia. Actio w retoryce

W łacinie słowo actio (genetivus actionis) oznacza “działanie”, “czynność”. Oznaczać może także “ustny wykład”, “czynność urzędową” oraz “rozprawę sądową” (także: “skarga sądowa”, “powództwo”). W retoryce termin actio oznacza jedną z figur retorycznych. Wyraz pochodzi od czasownika agoagereegiactum – “robić”, “czynić”, “prowadzić”.

Frazy: akcja literaturaakcja a fabuła.


Tagi
Encyklopedia literaturyEncyklopedia teatruLeksykon filmu

Dodaj komentarz