Dante Alighieri
Dante Aligieri (Dante Aligheri, 1265-1321) – najwybitniejszy poeta literatury włoskiej i literatury średniowiecznej, który wywarł szeroki wpływ na całą kulturę europejską. Jego najważniejsze dzieła to Boska Komedia (1307-1321) i Życie nowe. Filozof, działacz polityczny, twórca literackiego języka włoskiego.
Dante przyczynił się do rozwoju literatury włoskiej nie tylko jako jej najwybitniejszy poeta, ale także jako kodyfikator gramatyki i słownictwa języka włoskiego. Określany jest więc tak jako “ojciec literatury włoskiej”, jak i jako “ojciec języka włoskiego”. Dante jest najwybitniejszym poetą średniowiecza, działał jednak w miejscu, w którym narodzić miał się renesans. Jego dzieło stanowi wielką syntezę kultury średniowiecznej, zarazem jednak ją przekracza, przez co jest uważany również za przedstawicielem protorenesansu – w podobnym sensie, jak żyjący w tym samym czasie we Florencji Giotto (1267-1337), ojciec malarstwa renesansowego.
Dante Aligheri – biografia
Rodzina i pochodzenie Dantego. Gwelfowie i gibelinowie
Dante urodził się we Florencji w 1265 roku, na przełomie maja i czerwca. Dokładna data urodzenia jest nieznana, wiemy jedynie z jego własnych pism, że urodził się pod znakiem bliźniąt, a więc między 21 maja a 20 czerwca. W ogóle zresztą biografia Dantego jest słabo znana, a większość informacji pochodzi z jego własnych pism. Dante pochodził z drobnej rodziny szlacheckiej. Rodzinna tradycja mówiła o pochodzeniu Aligherich od rodów rzymskich – są to oczywiście fałszywe legendy, przy czym bardzo wiele włoskich rodów szlacheckich przypisywało sobie pochodzenie etruskie lub rzymskie. Mimo że rodzina Dantego była raczej uboga, był on niezwykle dumny ze swojego szlacheckiego i “rzymskiego” pochodzenia, przywołując w Boskiej Komedii postacie własnych bohaterskich przodków. Prapradziad Dantego Cacciaguida został pasowany na rycerza przez cesarza Konrada III i wziął udział w drugiej krucjacie, w czasie której zmarł.
W czasach młodości Dantego Florencją targały ostre konflikty społeczne i polityczne. Rodzina Dantego przynależała do obozu politycznego gwelfów, reprezentującego uboższe warstwy społeczeństwa włoskiego – w przeciwieństwie do wspieranych przez arystokrację gibelinów. Sam Dante należał później do stronnictwa politycznego gwelfów białych. Konflikt między gibelinami i gwelfami trwał kilkaset lat i był bardzo złożony, jego tłem jest spór o inwestyturę, o władzę świecką między papieżem i cesarzem, centralny konflikt całego średniowiecza. Zasadniczo partia gwelfów wspierała papiestwo i niezależność włoskich republik miejskich, podczas gdy stronnictwo gibelinów wspierało pretensje Świętego Cesarstwa Rzymskiego do władzy we Włoszech – uznając cesarza za dziedzica i kontynuatora starożytnego Rzymu. Rok po narodzinach Dantego gibelinowie ponieśli klęskę w bitwie pod Benewentem, a władzę we Florencji przejęli gwelfowie.
Dante i Beatrycze. Małżeństwo Dantego
W młodości, a właściwie jeszcze w dzieciństwie, Dante zakochał się w tajemniczej kobiecie o imieniu Beatrycze (Beatrice) – ujrzeć miał ją przypadkowo w 1274 roku, miał wtedy zaledwie 9 lat. Beatrycze miała stać się centralną postacią jego najważniejszych dzieł, Boskiej Komedii i Vita Nuova. Jest to przy tym miłość stylizowana, dworska, odwołująca się do kultu kobiety w poezji prowansalskiej i średniowiecznym romansie rycerskim – rzeczywiste uczucia Dantego nie są więc znane, nie mają też przy tym większego znaczenia dla interpretacji jego utworów. Powszechnie identyfikuje się ją z Beatrycze Potinari (1266-1290), zwaną Bice, córką florenckiego bankiera Folco Potinariego i późniejszą żoną bankiera Simona de Bardi. Dante mówi, że była to “miłość od pierwszego wejrzenia”, która była dla niego błogosławieństwem. Uwielbienie dla Beatrycze wzorowane jest na romansie rycerskim i miłości do damy serca w literaturze prowansalskiej, jego wzorem jest jednak także kult maryjny.
Spotkać miał ją ponownie jeszcze raz, w 1283 roku. W tym samym roku zmarł ojciec Dantego, a niedługo później Dante poślubił kobietę o imieniu Gemma Donati (małżeństwo to ojciec Dantego zaaranżował już w 1277 roku). Pochodziła ona z zamożnej rodziny, nie dysponujemy o niej przy tym wieloma informacjami – sam Dante ani razu nie wymienia jej w swoich pismach. Dante miał z nią dwóch synów i prawdopodobnie także dwie córki. Spośród dzieci Dantego najbardziej znany był Jacopo Alighieri (1289-1348), uzdolniony poeta. Dante ożenił się więc młodo, jeszcze przed rozpoczęciem kariery literackiej i politycznej, co było typowe dla jego czasów i środowiska.
Młodość i środowisko intelektualne Dantego. Śmierć Beatrycze
Dante uczył studiował we Florencji. Niewiele wiadomo o jego latach szkolnych, z pewnością odebrał wszechstronne wykształcenie humanistyczne, filozoficzne i prawnicze, prawdopodobnie w szkole przyklasztornej. Atmosfera intelektualna miasta była ożywiona, co zapowiadało już narodziny renesansu właśnie w tym mieście. Pojawiały się także zaczątki sztuki renesansowej.
W środowisku intelektualnym, w którym przebywał Dante, wyróżniali się jego przyjaciel z czasów młodości Guido Cavalcanti (filozof i poeta, reprezentant dolce stil nuovo) oraz nauczyciel i mistrz Dantego, pisarz, erudyta i dyplomata Brunetto Latini. Latini był dla Dantego nie tylko źródłem wiedzy, ale także wzorcem mądrości życiowej i kunsztu słownego, intelektualnym i duchowym przewodnikiem. Także Cavalcantiego Dante poznał jeszcze jako bardzo młody człowiek. Wraz z nim był kluczową postacią dolce stil nuovo (“nowy słodki styl”) – grupy poetów, którzy skonwencjonalizowaną poezję doznań miłosnych wcześniejszej literatury włoskie wzbogacili o złożoną i erudycyjną wyobrażeniowość.
W 1287 Dante rozpoczął studia na Uniwersytecie w Bolonii, nie studiował tam jednak długo. W 1289 zaciągnął się do wojska Florencji, służąc w kawalerii. Popchnęła go do tego rodowa tradycja – kawaleria uznawana była za arystokratyczną, rycerską formację wojskową. Jako kawalerzysta wziął udział w kilku bitwach.
Śmierć Beatrycze 8 czerwca 1290 roku jest dla twórczości Dantego równie ważna, jak moment jej poznania – i równie nieistotna dla jego biografii. Dante przedstawia jednak śmierć Beatrycze jako moment zwrotny w swoim życiu, który skłonił go do podjęcia działalności twórczej, tak poetyckiej, jak i intelektualnej. Jako filozof Dante pogłębia od tego momentu swoją wiedzę, jako poeta podejmuje śmiały eksperyment syntetyzujący dotychczasowe osiągniecia literatury średniowiecznej. Interesuje go tak uczona poezja łacińska, jak i hermetyzm poezji trubadurów. Śmierć ukochanej kobiety i nieliczne spotkania z nią opisuje pierwsze wielkie dzieło Dantego, Vita Nuova (Życie nowe, Nowe życie), zbiór 31 poematów z komentarzami prozą. Dante angażuje się odtąd też w życie polityczne, przejawiając w nim równie wiele pasji, co w życiu intelektualnym.
Działalność polityczna we Florencji
Warunkiem uczestnictwa w życiu politycznym i dyplomatycznym Florencji, wpływu na rządy, była przynależność do któregoś z cechów miejskich. Dante zapisał się więc w 1295 roku do cechu lekarzy i aptekarzy. Około 1300 roku gwelfowie (rządzący Florencją już od 1266 roku) podzielili się na dwie partie, Białych i Czarnych. Dante związał się ze stronnictwem Białych (Białych gwelfów), które w pewnym stopniu kontynuowało tradycje zwyciężonych gibelinów – reprezentowało ono bogate kupiectwo, zainteresowane rozwojem gospodarczym w warunkach pokoju. Oddani papieżowi Czarni (czarni gwelfowie) dążyli do podporządkowania Florencji interesom kurii rzymskiej – reprezentowali oni interesy bankierów (Florencja to miasto, w którym powstały nowożytne banki) i arystokracji ziemskiej. Biali, a wraz z nimi Dante, dążyli do utrzymania niezależności rodzinnego miasta, przeciwstawiając się zamachom na jego wolność polityczną. Boska komedia Dantego stanowi wyraz jego poglądów i antypatii politycznych.
Konflikty wewnętrzne targające Florencją były ostre i krwawe, Florencja toczyła także nieustające wojny z innymi państwami włoskimi. Sam Dante jako kawalerzysta w 1289 roku wziął udział w bitwie pod Campaldino, którą stoczyły wojska Florencji z wojskami pobliskiego Arezzo. Doprowadziła ona do ostatecznej klęski gibelinów. Następnie brał udział także w oblężeniu należącej do Pizy twierdzy Caprona.
W latach 1295-1297 Dante zasiadał w radach ludowych Florencji (signoria), w 1299 pełnił z ramienia miasta misję dyplomatyczną. W 1300 roku sprawował nawet wysoki urząd priora – rada priorów, składająca się z sześciu przedstawicieli najbogatszych cechów miejskich, stanowiła w tym okresie odpowiednik rządu. Urząd ten Dante sprawował jednak krótko, bo tylko od czerwca do sierpnia 1300 roku. Na lato 1300 roku przypadał kulminacyjny punkt konfliktu między Białymi i Czarnymi – Dante i pozostali priorowie byli wtedy zmuszeni do wygnania z miasta przywódców obu stronnictw. Wśród wygnanych znalazł się także zięć Dantego, Corsa Donati, jedna z głównych postaci frakcji Czarnych, oraz bliski przyjaciel Dantego, poeta Guido Cavalcanti, jeden z przywódców Białych.
W latach tych papiestwo dążyło do militarnego podporządkowania sobie Florencji i całej Toskanii, co było jedną z głównych przyczyn konfliktu wewnętrznego. Papież Bonifacy VIII w wygnaniu z Florencji przywódców obu stronnictw dostrzegł okazję do bezpośredniego ataku na bogate miasto. W 1301 wojska papieskie, wspomagane przez księcia francuskiego Karola Walezjusza, zbliżyły się do Florencji – w październiku tego roku Dante został wysłany do Rzymu jako jeden z posłów protestujących przeciw działaniom papieża. W listopadzie wojska papieskie zdobyły Florencję i przekazały władzę stronnictwu Czarnych.
Dante wciąż przebywał wtedy w Rzymie – nie był więc świadkiem upadku miasta i rządu Białych oraz krwawego odwetu, którego dokonali zwycięzcy Czarni. Papież Bonifacy VIII nakazał mu pozostać w Rzymie, podczas gdy pozostali posłowie odesłani zostali do Florencji.
Nowe władze były oczywiście nieprzychylne Dantemu, który z Rzymu udał się do Sieny. Dotarł tam do niego pierwszy wyrok, który nałożono na niego in absentia. Poetę skazano na odsunięcie od sprawowania urzędów publicznych, dwa lata wygnania z miasta i wysoką grzywnę. Postawiono mu przy tym fałszywe zarzuty przyjmowania łapówek i malwersacji finansowych w czasie, gdy sprawował urząd priora. Nakazano mu też stawić się we Florencji, czego jednak nie uczynił z obawy o swoje życie. 10 III władze Florencji wydały więc nowy wyrok, skazując Dantego na spalenie żywcem. Dante, odtąd stale niepewny swojego losu, znalazł się na wygnaniu, prowadząc życie tułacza.
Dante na wygnaniu
Ze Sieny Dante udał się do Rawenny. Przyjął go tam łaskawie kondotier i władca Werony Bartolomeo I della Scala. Dante wraz grupą towarzyszy niedoli zaangażował się w działalność konspiracyjną, której celem było obalenie rządu Czarnych. Emigranci byli jednak skłóceni wewnętrznie – osamotniony i zgorzkniały poeta odsunął się od nich. Bartolomeo della Scala zmarł w 1304 roku, Dante musiał odtąd szukać wsparcia na różnych dworach włoskich, wędrując od miasta do miasta w poszukiwaniu patronów. Pracował jako urzędnik lub sekretarz nadworny. Jego wędrówki są słabo i fragmentarycznie znane – przebywał prawdopodobnie w Bolonii w 1304 roku, na dworze rodu Malaspinia w miejscowości Lunigiana w 1306 roku oraz w górskim Casentino blisko źródeł rzeki Arno. Prawdopodobnie podróżował także poza Włochy, do Paryża w latach 1307-1309, a nawet do Londynu. W 1314 roku przebywał w Weronie gdzie jego patronem był gibelin, kapitan Can Grande della Scala.
Uwolniony od obowiązków politycznych we Florencji Dante dysponował czasem na studia i pisanie. Przed wygnaniem tworzył krótkie utwory liryczne, zgromadzone w Vita nuova. Po wygnaniu rozpoczął pracę nad swoimi pismami teoretycznymi (De vulgari eloquentia – 1303-1304, Convivio – 1304-1308, De monarchia – 1312-1313) oraz od 1307 roku nad Boską Komedią.
Nadzieję na ocalenie rodzinnego miasta widział w cesarzach Świętego Cesarstwa Rzymskiego, skłaniając się do idei chrześcijańskiej monarchii uniwersalnej pod ich przywództwem. W 1310 roku władca niemiecki Henryk VII Luksemburski przybył do Italii. Jego celem była koronacja w Rzymie oraz ponowne podporządkowanie Cesarstwu miast północnej Italii, nad którymi cesarze całkowicie stracili kontrolę w czasie Wielkiego Bezkrólewia w Niemczech.
Dante wiązał z tym wielkie nadzieje na zmiany polityczne i możliwość powrotu do ojczystej Florencji. Jego cele nie były osobiste – chciał naprawy relacji między Kościołem i państwem, zakończenia krwawych walk stronnictw, zakończenia trapiących Włochy wojen. Jego ideą był więc uniwersalizm chrześcijański, a także przywrócenie dawnej chwały Rzymu, niejako powrót starożytności – ideę tę żywiła kultura renesansowa, ale także już od czasów Karola Wielkiego kultura średniowiecza. Henryk VII był przy tym bliski zrealizowania swoich celów – udało mu się odbyć w Rzymie koronację cesarską pomimo sprzeciwu papieża. Dante postrzegał Święte Cesarstwo Rzymskie jako kontynuację starożytnego Cesarstwa Rzymskiego. Dowodził, że władza cesarzy pochodzi bezpośrednio od Boga, bez pośrednictwa papieży i Kościoła (omawiający te zagadnienia traktat Dantego De monarchia znalazł się zresztą w Indeksie Ksiąg Zakazanych).
Uniwersalizm chrześcijański był ideą, którą Dante wyznawał w sposób pełen pasji, gwałtowny. Apelował do władców i ludu półwyspu o uznanie władzy cesarza, posługując się także inwektywą. Państwa włoskie, w okresie tym głównie zamożne republiki miejskie, ceniły jednak swoją autonomię. Niechętne wpływom niemieckim, postrzegały cesarzy jako władców nie tylko obcych, ale też barbarzyńskich.
Nieoczekiwana śmierć Henryka VIII w 1313 stanowiła kres nadziei Dantego. Władze Florencji, ze względu na to, że cieszył się już znaczną sławą jako poeta, zaoferowały mu amnestię w 1315 roku. Dante nie zgodził się jednak na to, uznając przedstawione mu warunki za upokarzające. Wobec swoich wrogów przyjął postawę zdystansowaną i pełną pogardy – nie skorzystał z możliwości powrotu do Florencji chcąc w ten sposób podkreślić swoją niewinność i zamanifestować poczucie krzywdy.
W ostatnich latach życia Dante odsunął się od życia politycznego, chcąc zająć się wyłącznie pracą literacką. Zakończył Czyściec w 1319 roku, Raj udało mu się ukończyć dopiero na krótko przed śmiercią, w 1321 roku. Schronienia udzielił mu w 1318 roku władca Rawenny Guido II da Polenta (Guido Novella), na którego dworze pracował. Z ramienia władcy Dante sprawował poselstwo do Wenecji – w czasie misji dyplomatycznej ciężko zachorował. Zmarł w Rawennie 13 lub 14 września 1321 roku, w wieku 56 lat. Tam też znajduje się po dziś dzień mauzoleum Dantego. Po wygnaniu Dante nigdy nie powrócił do rodzinnego miasta i nie przeniesiono tam również jego grobu.
Dante – twórczość literacka i myśl filozoficzna
Vita nuova. Poezja liryczna Dantego
Pierwszym chronologicznie utworem Dantego jest Życie nowe (Vita nuova, Nowe życie), dzieło określane jako “pamiętnik poetycki”. Jest on pierwszym także w tym sensie, że opisuje i zamyka młodość poety – podczas gdy Boska Komedia otwiera jego wiek dojrzały, rozpoczynając się “w połowie drogi żywota“.
Zbiór ten obejmuje utwory liryczne (31 wierszy) i fragmenty prozatorskie, które powstały w związku z miłością idealną do Beatrycze. Kompozycja zbioru miała miejsce prawdopodobnie w latach 1292-1293, drukiem wydano go we Florencji w 1576 roku. Wiersze z Vita nuova są trudne do datowania, łączy je natomiast napisany prozą narracyjny komentarz, który wyjaśnia ich genezę i znaczenie. Zazwyczaj komentarz wskazuje na kontekst powstania poematu, niekiedy zawiera też elementy interpretacyjne.
Nie tylko sama miłość Dantego do Beatrycze ma charakter wyidealizowany i literacki, także sposób jej poetyckiego ujęcia ma charakter konwencjonalny. Przebiega wobec sztywnego schematu, które wypracował dolce stil nuovo (przede wszystkim Guido Guinizelli) – grupa włoskich poetów czasów Dantego, która nawiązując do poezji trubadurów ceniła wyrafinowanie formalne i językowe w poezji. Schemat ten obejmuje przypadkowe spotkanie, wymianę spojrzeń, pełne nieśmiałości pozdrowienia, śmierć ukochanej kobiety. Vita nuova to dzieło, w którym uderza atmosfera abstrakcji i alegorii. Często widziano więc w Beatrycze nie osobę realną, a jedynie symbol miłości.
Nie wszystkie wiersze w Vita nuova mają jednakowo wysoką wartość artystyczną – niektóre z nich to jeszcze wyraźnie wczesne, młodzieńcze próby poetyckie. Inne to wyrafinowane, dojrzałe utwory (np. sonet Ma pani luba w oczach miłość niesie – Ne li occhi porta la mia donna Amore; kancona Pani litosna – Donna pietosa).
Poezja liryczna Dantego nawiązuje silnie do doskonale mu znanej poezji prowansalskiej, a także do średniowiecznej poezji sycylijskiej oraz do innych poetów toskańskich jego czasów, którzy współtworzyli szkołę poetycką dolce stil nuovo. Z poezji trubadurów wywodzą się gatunki poetyckie, które uprawiał Dante – są to głównie sonet, kancona, sekstet i ballada.
Z tradycji prowansalskiej wywodzi się także sama tematyka miłosna twórczości poetyckiej Dantego. Postać ukochanej kobiety jest tu odrealniona, zdematerializowana, a jednocześnie ujęta w poetyckie konwencje. Uczucie to przypomina kult religijny i doznanie mistyczne, na których zresztą jest w dużej mierze wzorowane – miłość przełamuje tu granice między profanum i sacrum. Ujęcie do w pogłębionej formie kontynuuje Boska Komedia, w której Beatrycze jest przewodnikiem Dantego po Raju – w Boskiej Komedii miłość staje się źródłem odnowy moralnej. Już w zakończeniu Vita nuova ukochana Dantego pojawia się w innej, niebiańskiej formie, co stanowi płynne przejście do Boskiej Komedii. W zakończeniu Vita Nuova Dante przyrzeka nie pisać więcej o Beatrycze – dopóki nie będzie w stanie pisać o niej tak, jak nie pisano dotąd nigdy o żadnej innej kobiecie.
Rime (Canzoniere)
Poza utworami lirycznymi zgromadzonymi w zbiorze Vita nuova Dante stworzył jeszcze około 80 wierszy, przy czym nie zawsze pewne jest jego autorstwo. Jest to głównie poezja osobista, zdarzają się jednak również wiersze okolicznościowe. Późniejsi wydawcy, zbieracze i miłośnicy literatury (znani jako extravaganti) zgromadzili wiersze Dantego w zbiorze nazwanym Canzoniere (Zbiór pieśni – zob. pieśń w literaturze) lub Rime. Wyróżnia się wśród nich cykl poetycki tzw. Rime petrose, wierszy skierowanych do kobiety “opornej jak skała” (z włoskiego “pietra” – kamień). Cykl ten cechuje gęsty, hermetyczny styl, odwołujący się do wzorców poezji prowansalskiej. Wydano go drukiem w Wenecji w 1491 roku.
Il Convivio (Biesiada). Dante jako filozof
II convivio (Biesiada) to dzieło nieukończone, pisane w latach 1303-1308, wydane drukiem we Florencji w 1490 roku. W zamierzeniu Dantego miało składać się ze wstępu i 14 kancon opatrzonych komentarzem filozoficznym prozą. Powstała jednak tylko sama przedmowa oraz trzy kancony z komentarzem, Dante przerwał pisanie Biesiady ze względu na pracę nad Boską Komedią. Dzieło pomyślane zostało jako metaforyczny “bankiet”, biesiada złożona z 14 dań. Miało być też przystępne dla słabiej wykształconych czytelników, stanowiąc rodzaj wprowadzenia do filozofii.
Biesiada miała w zamierzeniu Dantego stanowić przegląd najważniejszych problemów filozoficznych, opierający się na szczegółowym, architektonicznym planie. Duże znaczenie ma przedmowa do tego dzieła – jest to pełna emocji, a jednocześnie doskonała z punktu widzenia retoryki pochwała języka włoskiego. Jednocześnie jest to pierwsze dzieło, w którym język włoski zastosowany jest nie tylko jako język literacki, ale także jako język naukowy i filozoficzny, służący do przedstawienia złożonej problematyki intelektualnej – dotąd funkcje takie pełniła wyłącznie łacina.
Filozofia Dantego jest eklektyczna, a przez to w pewien sposób niespójna. Nie jest też udana w sensie metodologicznym, scholastyczne łańcuchy rozumowań Dantego są obciążone wieloma wadami logicznymi. Jest przede wszystkim wyrazem kultu Dantego dla kultury starożytnej, który umiejscawia go na styku kultury średniowiecznej i renesansowej. Filozofami, którymi Dante najsilniej się inspirował, byli Arystoteles, Platon, Boecjusz, św. Augustyn i św. Albert Wielki. Kosmologia Dantego, jego wizja ziemi, piekła, czyśćca i raju nie jest jego własnym tworem, ma pochodzenie filozoficzne – obraz kosmosu, makrokosmosu i mikrokosmosu u Dantego jest typowy dla kultury średniowiecza. Dante jednak najpełniej wykorzystuje możliwości estetyczne i wychowawcze, które daje średniowieczny obraz świata.
Boecjusz był dla Dantego źródłem przekonania o moralnej wartości kultury, w której tkwi możliwość przemiany i odrodzenia tak życia jednostek, jak i życia społecznego. Platońska jest u Dantego próba syntezy Dobra i Piękna, przekonanie o jedności moralnych i estetycznych aspektów rzeczywistości, a także intencja wychowawcza i przekonanie o silnym związku kultury i wychowania z życiem politycznym. Platońskie jest przekonanie o konieczności reformy życia politycznego, która jest zarazem intelektualnym i moralnym odrodzeniem jednostek. Z Arystotelesa Dante zaczerpnął przekonanie o racjonalnej budowie rzeczywistości i konieczności moralnej aktywności w życiu społecznym (wpływ Polityki Arystotelesa, grecka koncepcja obowiązków obywatelskich) – aktywizm ten starał się jednak godzić z chrześcijańskim ideałem życia kontemplacyjnego. W Boskiej komedii ujawnia się bezpośrednio wpływ metafizyki Arystotelesa: Absolut jako pierwsza przyczyna, zarazem przyczyna sprawcza i przyczyna celowa całej rzeczywistości. Od św. Alberta Wielkiego i św. Tomasza z Akwinu Dante zaczerpnął swoje idee teologiczne, w tym koncepcję Boga, zbawienia i łaski. Natura i człowiek są, zgodnie z humanizmem chrześcijańskim św. Tomasza, odbiciem Stwórcy. Od św. Tomasza pochodzi także symbolika Słońca u Dantego, które jest tu symbolem Boga.
De vulgari eloquentia
Łaciński traktat Dantego De vulgari eloquentia (O mowie pospolitej) zachował się we fragmentach. Powstał około 1304 roku, wydanie drukiem: Vicenza, 1529. Dotyczy on języka włoskiego, stylu literackiego w języku włoskim i samej literatury włoskiej. Dante podkreśla w nim potrzebę i podejmuje próbę stworzenia włoskiego języka literackiego. Traktat ten napisany jest jednak po łacinie, gdyż porusza tematykę erudycyjną, a przeznaczony jest przy tym dla wąskiego kręgu uczonych i literatów. W odróżnieniu od łaciny, włoski jest określany jako język “pospolity”, “potoczny”, co nie umniejsza jednak jego znaczenia jako środka wyrazu dla literatury.
Dante tworzy tu program ogólnonarodowego włoskiego języka włoskiego (jednocześnie jest to pierwsza włoska teoria wersologiczna). Włoski język literacki stworzył jednak przede wszystkim w swoich dziełach poetyckich, nie pracach teoretycznych – opierał się on zasadniczo na jego ojczystym dialekcie toskańskim, zawiera jednak także wpływy języka prowansalskiego (wpływ poezji trubadurów) i dialektu sycylijskiego (ze względu na jego duże znaczenie w poprzedzającej twórczość Dantego średniowiecznej literaturze włoskiej).
De Monarchia
Drugi traktat łaciński Dantego, De monarchia, przełożony na język polski pt. Monarchia, ma charakter filozoficzny – przynależy do średniowiecznej filozofii politycznej. Powstawał on w latach 1312-1313, a więc w czasie trwania prac nad Piekłem. Tok wykładu ma charakter scholastyczny, inspirowany jest wyraźnie dziełami św. Tomasza z Akwinu. Jest to jednak scholastyka nieudana, targany gwałtownymi uczuciami poeta nie ma talentu filozoficznego, popełnia wiele rażących błędów logicznych w dowodzeniu swoich tez. Traktat ten jest więc interesujący mniej z punktu widzenia historii filozofii, a bardziej z punktu widzenia historii kultury. Zawiera wykład poglądów politycznych Dantego. Jako że posługuje się on metodą scholastyczną, nie stanowi analizy faktów historycznych, ale rozważania o charakterze abstrakcyjnym. Dante uważa, że do szczęścia ludzkości niezbędna jest chrześcijańska monarchia uniwersalna na wzór Cesarstwa Rzymskiego. Władza świecka i duchowna, którą sprawują cesarz i papież, muszą być natomiast oddzielone od siebie.
Eklogi (Eclogae)
Eklogi Dantego to dwa dłuższe utwory poetyckie w języku łacińskim, powstałe w 1319 lub 1320 w Rawennie, u schyłku życia poety. Są to listy poetyckie wzorujące się na Eklogach Wergiliusza, pisane heksametrem. Ich adresatem był Giovanni del Virgilio, humanista z Bolonii.
Quaestio de aqua et terra
Dante jest także autorem krótkiej łacińskiej rozprawki z filozofii przyrody, pod tytułem Quaestio de aqua et terra (“Zagadnienie wody i ziemi”) z 1320 roku. W średniowieczu toczono dyskusję naukową dotyczącą problemu, czy w jakimkolwiek punkcie kuli ziemskiej woda wznosi się wyżej, niż ziemia. Posługując się metodą spekulatywną Dante dochodzi do odpowiedzi negatywnej.
Listy Dantego
Do spuścizny literackiej Dantego należy też 13 listów, Epistolae. Trzy najważniejsze związane są z pobytem w Italii cesarza Henryka VII Luksemburskiego. Istotny jest też list skierowany do przyjaciela, w którym Dante odrzuca możliwość powrotu do Florencji za cenę warunków, które uznał za upokarzające.
Boska Komedia
Arcydzieło Dantego to niezwykła wizja, uchodząca za sumę kultury średniowiecza, podobnie jak Suma teologiczna św. Tomasza z Akwinu jest syntezą i szczytem jego myśli. Czas powstania Boskiej Komedii (La Divina Commedia), głównego dzieła Dantego, nie jest dokładnie znany. Prawdopodobnie prace poeta rozpoczął w 1307 roku, przy czym dwie pierwsze części Boskiej Komedii, Piekło i Czyściec, ukończył w 1313 roku lub niewiele później, przed śmiercią cesarza Henryka VII. Raj powstał już w ostatnich latach życia Dantego. Drukiem dzieło ukazało się w 1472 roku.
Tytuł Boska Komedia nie pochodzi od autora, który sam nadał mu tytuł Comedia (tak w oryginale, we współczesnym języku włoskim zapisywane Commedia) – “Komedia”. Wywodzi się on z kategorii poetyki średniowiecznej, zgodnie z którymi poeta wypowiada się w stylu powszednim, określanym w niej jako styl “komiczny”, nie w stylu podniosłym, nazywanym stylem tragicznym. Tytuł uzasadnia także pogodne zakończenie dzieła. Dodatek “boska” nie odnosi się do religijnej tematyki dzieła, ale wyraża podziw późniejszych czytelników dla jego doskonałości artystycznej. Jako pierwszy użył go Giovanni Boccaccio, upowszechniło się jednak później, od wydania weneckiego w 1555 roku.
Dante posługuje się szeroko obecną w literaturze późnego średniowiecza formą wizji (np. Powieść o Róży), którą interpretować trzeba alegorycznie (alegoreza). Treścią wizji jest wędrówka Dantego przez Piekło (Inferno), Czyściec (Purgatorio) i Raj (Paradiso). Sens eschatologiczny i teologiczny Boskiej Komedii ustępuje jednak często odniesieniom kulturowym, historycznym, także do bieżącego życia społecznego i politycznego. Rzeczywistość ziemska splata się tu z rzeczywistością sakralną, przy czym wizja Dantego przepełniona jest emocjami – gniewem, zachwytem, współczuciem i rozgoryczeniem. Alegoryzm Dantego nie jest czymś sztywnym, Boska komedia to dzieło otwarte – przeznaczone do odczytywania w sensie dosłownym, alegorycznym, moralnym i mistycznym, przy czym jednak sensy te wzajemnie warunkują się i przenikają. Poemat Dantego stanowi syntezę najważniejszych idei średniowiecza – filozoficznych, moralnych, religijnych, społecznych i politycznych.
Główną postacią poematu jest sam Dante, jego doświadczenie jest jednak zuniwersalizowane. Doświadczenie postawionego w obliczu wszechświata poety jest doświadczeniem ogólnoludzkim. Pozornie oczywista budowa poematu w schemacie Piekło – Czyściec – Raj, “od dobra do zła”, “od dołu do góry” jest w rzeczywistości oryginalna i znacząca. Sama budowa Boskiej Komedii jest znacząca, sam poemat to wielka alegoria mówiąca o upadku i winie człowieka, o rozpoznaniu swojej winy i pokucie, o drodze człowieka do świętości i Boga. Zasadniczą treścią dzieła jest przy tym podnoszenie się człowieka z grzechu oraz jego cel, którym jest spotkanie z Bogiem.
Boska Komedia ma jest rodzajem sądu – jest to sąd nad sobą samym, nad współczesnością Dantego i nad całą ludzkością. W sądzie tym uczestniczy także współczesny czytelnik, odnosząc go do własnego życia, do własnej współczesności i do swojego miejsca w historii i kulturze. Uniwersalizm Dantego, obecny tak szeroko w jego myśli politycznej, przekracza granice czasowe, stale zachowując aktualność.
Uniwersalność ta jest przy tym niezwykle konkretna, odnosi się do niezliczonych przejawów aktywności ludzkiej, które ujawniają się w rozmowach Dantego z mieszkańcami Piekła, Czyśćca i Nieba. Także do poszczególnych elementów życia ludzkiego Dante odnosi się w sposób pełen emocji, gniewu i namiętności. Poemat Dantego jest niezwykle gęsty, plastyczny, konkretny i obrazowy – w kilku rysach charakterologicznych, często w kilku tylko wersach Dante potrafi ukazać w pogłębiony sposób życie, myśli i losy napotykanych w zaświatach postaci. Szczególną popularność zdobyły sobie pewne epizody Boskiej Komedii, szczególnie inspirujące kulturę późniejszą ze względu na dramatyczną siłę wyrazu – należą do nich zwłaszcza fragmenty Piekła (Ugolino, Ulisses, Farinata, Francesca da Rimini). Wizja Dantego jest jednak również obrazem szczęścia, tak duchowego, jak i zmysłowego (Raj jako locus amoenus).
Poszczególne części Boskiej Komedii różnią się przy tym nastrojem. Piekło jest pełne dramatyzmu i napięcia. Potępieni nie wyrzekają się swoich czynów, ale niewzruszenie trwają przy swoich wyborach – ich duma często raczej urzeka, niż odpycha. Przewodnikiem Dantego po piekle jest Wergiliusz, który jako poganin także jest jednym z potępionych – twórca, którego Dante darzył uwielbieniem, jest tu alegorią rozumu i poezji. W Piekle zdarzają się też sceny pełne smutku, o wymowie lirycznej, w których odczuwamy litość nad grzesznikami. Czyściec cechuje spokojna, wyciszona atmosfera. Ta część Boskiej Komedii jest elegijna i podniosła, dominującym nastrojem jest spokojne oczekiwanie i wyciszenie emocji. Raj to sceny ekstazy i olśnienia, zachwytu, jego motywem przewodnim jest światło. Przewodniczką Dantego po raju jest jego ukochana Beatrycze. Także w Raju Dante napotyka osoby historyczne i znane mu osobiście, związane z Florencją – jedną z nich jest jego pra-pra-pradziad Cacciaguida, krzyżowiec.
Boska komedia to arcydzieło poezji kunsztownej, o rozległym planie osadzonym w matematyce i architekturze. Walka, gniew i namiętność Dantego nie wykluczają konsekwencji i precyzji, która widoczna jest tak w ogólnym planie poematu, jak i w najdrobniejszych szczegółach jego wykończenia. Budowa Boskiej komedii opiera się na zasadzie troistości, co stanowi symbol Trójcy Świętej. Widoczne jest to w zastosowaniu trójwierszowej strofy (tercyna) oraz symetrycznym podziale dzieła na trzy części. Każda z części dzieła składa się z 33 pieśni o zbliżonej długości – z wyjątkiem wstępnej pieśni I, przez co Boska komedia składa się w sumie ze 100 pieśni. 100 to podniesiona do kwadratu liczba 10, która stanowiła w średniowieczu symbol doskonałości. Trójka i dziesiątka pojawiają się też w strukturze każdej z części zaświatów: Piekło składa się z 9 kręgów i przedsionka, Czyściec składa się z 9 tarasów i raju ziemskiego, Raj składa się z 9 nieb i Empireum.
Boska komedia to także arcydzieło poezji erudycyjnej, nawiązujące obszernie do dorobku myśli i sztuki starożytności i średniowiecza. Odwołuje się ono do abstrakcyjnej, spekulatywnej filozofii scholastycznej. Zawiera też liczne nawiązania do wiedzy przyrodniczej i geograficznej średniowiecza. Częsta jest także aluzja literacka oraz bezpośrednie nawiązania do literatury rzymskiej (Wergiliusz jako przewodnik Dantego po piekle, jego Eneida jako wzorzec estetyczny). Zarazem jednak sięga do wyobrażeń ludowych, często odwołuje się nie tyle do uczonej teologii, co do autentycznego, osobistego doświadczenia religijnego ludzi średniowiecza, do jego uczuć, wyobrażeń, a nawet przesądów. Kunszt formalny Dantego umożliwia mu połączenie świata najdoskonalszych tworów intelektu z emocjonalnością zwykłych ludzi.
Boska komedia jest też arcydziełem poezji religijnej. Humanizm Dantego łączy się z mistycyzmem. Dążenie człowieka do Boga wywołane jest jego emocje i naturalne potrzeby poznawcze. Człowiek musi przebyć jednak pewną określoną drogę do Boga, drogę która oczyszcza go z grzechu i czyni godnym spotkania z Bogiem. Na drodze tej pokonuje w swoim życiu kolejne stopnie, poznając np. piękno Boga. Boska komedia nie jest więc poematem o losie człowieka po śmierci, nie mówi o zaświatach – Piekło, Czyściec i Niebo są w niej alegoriami życia, obrazami świata żywych. W podobny sposób wyidealizowana, “nieziemska” miłość do Beatrycze jest symbolem rzeczywistej miłości do Boga i ludzi. Dante postrzega miłość jako najwyższą wartość – Boska komedia jest dziełem nie tylko poetyckim, politycznym i filozoficznym, ale także religijnym, czerpiącym przekonanie o znaczeniu miłości z duchowości franciszkańskiej.
Recepcja. Dante w kulturze i sztuce
Wpływ Dantego na kulturę włoską i na całą kulturę Zachodu jest niezmierzony. Jest to jednak wpływ paradoksalny – w poetyce klasycyzmu i oświecenia nie doceniano Dantego. W kulturze romantyzmu i całego XIX wieku jego wpływ był znaczny, ustępował jednak wpływowi Szekspira – a co więcej poezję Dantego rozumiano w sposób odkształcony i głęboko niewłaściwy, obcy jej rzeczywistemu znaczeniu.
W pełni znaczenie Dantego dla literatury doceniono dopiero w XX wieku, nie tylko na skutek pełniejszego zrozumienia kultury średniowiecznej jako całości, ale też na skutek odrodzenia poetyki i powstania nowych, akcentujących formę dzieła prądów w sztuce. Dziś, w odróżnieniu od recepcji Dantego w XIX wieku, interesuje nas mniej humanistyczna i religijna treść dzieła Dantego, a bardziej jego doskonałość formalna, która sprawia, że Boska komedia uważana jest za największe arcydzieło literatury powszechnej. Szczególne znaczenie dla pełniejszego odczytania poezji Dantego w XX wieku miał T.S. Eliot, jeden z najwybitniejszych poetów brytyjskich i krytyk literacki.
Szczególne znaczenie Boska komedia ma dla Włoch, w których kulturze Boska komedia stanowi epos narodowy. Dzieło to nie jest eposem bohaterskim (jak Jerozolima wyzwolona czy dzieła Homera), ze względu na swoje znaczenie moralne i doskonałość artystyczną ukształtowało jednak świadomość narodową Włochów. Jest tak również z tego względu, że ukształtowało włoski język literacki, w opozycji do wielości używanych na co dzień we Włoszech dialektów. Chrześcijański uniwersalizm Dantego może wydawać się obcy romantycznemu nacjonalizmowi, polityczna pasja Dantego i jego patriotyzm przemawiały jednak do romantyków. Dante już wcześniej był symbolem narodowym Italii, szczególnego znaczenia nabrał jednak w okresie walk o zjednoczenie Włoch i wyzwolenie ich spod austriackiej okupacji (Risorgimento) w XIX wieku. Z podobnych powodów twórczość Dantego ceniona była przez cały romantyzm europejski, w tym romantyzm polski.
We Włoszech Dante uznany został za najwybitniejszego z żyjących poetów już za życia – jego reputacja jako najbardziej genialnego z poetów trwała jeszcze przez cały XVI wiek, później zmalała, by powrócić w XIX wieku. Kult Dantego żywili niewiele młodsi od niego Petrarka (1304-1374) i Boccaccio (1313-1375), którzy mogą być uznani za jego uczniów i kontynuatorów – pisarze ci określani są dziś łącznie jako tre corone (“trzy korony”) literatury włoskiej; sam Dante określany jest często jako Il Sommo Poeta (“najwyższy poeta”), lub poprzez antonomazję po prostu jako Il Poeta. Już w XVI wieku sława Dantego zaczęła jednak przygasać, za największego poetę Włoch coraz częściej uważany był Petrarka. Sławę Dantego przyćmili też Ariosto i Tasso, twórcy wielkich eposów włoskich.
Wydania krytyczne dzieł Dantego ukazały się pod tytułami Opere di Dante (Firenze 1921) oraz Le opere di Dante (Milano 1965). Wśród publikacji o Dantem wyróżniają się poświęcone mu osobne encyklopedie, w tym monumentalna Enciclopedia Dantesca w sześciu tomach (1970-1975), XIX-wieczny słownik Dizionario Dantesco (t. I-VII, Siena 1885-1892), Enciclopedia Dantesca (1898-1898). Dantemu poświęcone są też osobne czasopisma filologiczne, w tym “Deutsches Dante Jahrubuch”, “Bolletino della Società Dantesca Italiana” i “Studi Danteschi”. Liczba poświęconych Dantemu publikacji jest tak ogromna, że ukształtowała się dotycząca go nauka – dantologia.
O znaczeniu kulturowym Dantego świadczyć może to, że jego twórczość znalazła miejsce także w liturgii katolickiej. świętości. Hymn do Matki Bożej z 33 księgi Raju, w wersji łacińskiej, został włączony do liturgii godzin jako wotywne oficjum sobotnie (O virgo mater, filia i Quae caritatis fulgidum).
Dante i jego dzieła w sztuce i muzyce
Dante i motywy z jego dzieł to także częsty temat w sztuce. Malowali jego portrety malarze trecenta i quattrocenta. Do najwcześniejszych należą freski szkoły Giotta w Palazzo Bargello. Do najbardziej znanych portrety Dantego, które stworzyli Andrea del Castagno (ok. 1448, Uffizi), Sandro Botticcelli (słynny portret Dantego w wieńcu laurowym; ok. 1495, kolekcja prywatna), Benozzo Gozzoli (1450, klasztor franciszkanów w Montefalco) i Rafael (Muzea Watykańskie). Portrety te należały często do cyklów fresków przedstawiających sławne osobistości, które były już wyraźnie renesansowym elementem w sztuce. Jest tak w przypadku portretu, który namalował del Castagno dla Villa Carducci w miejscowości Legnaia pod Florencją, należącego do cyklu Uomini Illustri. Rafael w watykańskich Stanza della Segnatura (1510–1511), Rafael umieścił Dantego na Parnasie razem z Petrarką, Giovannim Boccaccio i ferraryjskim poetą Ludovico Ariosto.
W późniejszym malarstwie zainteresowanie budziły głównie sceny z Boskiej Komedii, przy czym zaczerpnięte z niej motywy literackie rzadko mają związek z jej wymową i formą, stanowiąc tylko nawiązania do treści dzieła. Jako element recepcji Dantego rzeczywiście interesujące jest głównie malarstwo renesansowe. W latach 1355-1357 Nardo di Cione stworzył w kaplicy Strozzich kościoła Santa Maria Novella we Florencji freski, których inspiracją było Piekło Dantego. Do Dantego nawiązuje też wyraźnie Sąd Ostateczny Michała Anioła w watykańskiej Kaplicy Sykstyńskiej (1536-1541), gdzie Charon, jeden z bohaterów Boskiej Komedii, przewozi łodzią dusze zmarłych. Obrazy oparte na Boskiej Komedii tworzyli też m.in. Sandro Botticelli, Gustave Doré, Eugène Delacroix, Ary Scheffer, William Blake, Dante Gabriel Rossetti, Johann Heinrich Füssli.
Dante inspirował także muzykę, przede wszystkim programową i sceniczną. Do jego dzieł nawiązują np. symfonia programowa Dante Ferenca Liszta, fantazja symfoniczna Francesca da Rimini Piotra Czajkowskiego, opera Gianni Schicchi Giacomo Pucciniego, opera Francesca da Rimini Riccarda Zaddonai.
Dante w Polsce
W Polsce twórczość Dantego aż do XIX wieku była stosunkowo słabo znana. Wspomina go jednak już w XV wieku kronikarz Jan Długosz, który odnotował informację o śmierci poety. Znajomość filozofii politycznej Dantego (De Monarchia) wykazywał polski filozof Paweł Włodkowic. Bardzo znaczny wpływ twórczość Dantego wywarła natomiast na romantyzm polski, zwłaszcza na Juliusza Słowackiego (Anhelli i Poemat Piasta Dantyszka – dzieła nie tylko odwołujące się do treści Boskiej Komedii, ale także naśladujące styl Dantego). Trawestacją tytułu arcydzieła Dantego jest Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego, jeden z najważniejszych polskich dramatów romantycznych. Romantykom polskim, zwłaszcza w okresie popowstaniowym, Dante bliski był szczególnie jako wygnaniec, emigrant walczący o wolność swojej ojczyzny i tęskniący za nią. Dantejska idea odrodzenia moralnego całej ludzkości interpretowana była w polskim romantyzmie w kategoriach mesjanizmu i prometeizmu.
Pierwszy polski przekład Boskiej Komedii, fragmentaryczne tłumaczenie Raju, nie był przekładem na język polski, ale na łacinę – dokonali go w 1611 roku arianie (Bracia Polscy). Dopiero w XVIII wieku fragmenty Boskiej Komedii tłumaczył na język polski Ignacy Krasicki. Fragmenty, opublikowane w 1829 roku pt. Ugolino, tłumaczył też Adam Mickiewicz. Pełne polskie tłumaczenia powstały w połowie XIX wieku – dokonali ich Julian Korsak (1860, fragmenty opublikowane w “Bibliotece Warszawskiej” w 1854 – przekład wierszowany z rymami parzystymi) i Antoni Stanisławski (przekład wierszem białym, uważany za lepszy od tłumaczenia Korsaka). Już w 1804 przekładu miał dokonać Franciszek Wigma, nie zachował się on jednak do dziś. Popularność zyskały dopiero przekłady XX-wieczne, cechujące się większą wartością literacką i pisane tercyną – dokonali ich Edward Porębowicz i Alina Świderska. Boską komedię przełożyli w całości także mariawicki biskup Maria Michał Kowalski, Tomasz Łubieński i Agnieszka Kuciak.
Inne dzieła, fragmenty dzieł i pojedyncze wiersze Dantego tłumaczyli m.in. Adam Asnyk, Cyprian Kamil Norwid, Juliusz Słowacki, Felicjan Faleński, Juliusz Feldhorn, Artur Górski, Gustaw Ehrenberg, Teofil Husarski i Tadeusz Kubiak. Traktat filozoficzny Monarchia przełożył Władysław Seńko.
Dante – uwagi językowe. Imię Dantego
Imię Dantego ma w języku polskim nietypową, przymiotnikową odmianę – odmienia się przez przypadki tak, jak nazwisko Bonaparte, a więc Dantego, Dantemu, Dantego, z Dantem, o Dantem, Dante!. Mówiąc o Dantem, używamy przeważnie wyłącznie jego imienia, nie imienia i nazwiska (Dante Alighieri, Dante Aligheri). Nazwisko Alighieri, kiedy występuje samodzielnie, odmienia się Alighierego, Alighieremu, Alighierim. Kiedy występuje łącznie z imieniem, nie odmienia się jednak odmienia się tylko samo imię: Dantego Alighieri, Dantemu Alighieri, Dantem Alighieri.
Imię chrzcielne Dantego brzmiało prawdopodobnie Durante – Dante to zdrobnienie. Nie przetrwał jednak żaden dokument, który by to poświadczał. Sam Dante nigdy nie posługiwał się imieniem Durante.
Problemy sprawia także pisownia tytułu arcydzieła Dantego – wielką lub małą literą. Zgodna z ogólną normą językową jest pisownia Boska komedia. Pisownia Boska Komedia jest jednak również bardzo rozpowszechniona w języku polskim i nie uznaje się jej za niepoprawną – jest ona motywowana historycznie samym faktem, że “Boska” to określenie dodane później przez miłośników dzieła Dantego.
Imię Dantego jest też elementem stałych związków frazeologicznych, takich jak “sceny dantejskie” czy “krzesło Dantego”. Dantejskie sceny to sceny wzbudzające trwogę, makabryczne, koszmarne, katastroficzne, wstrząsające – określenie to odwołuje się do Piekła Dantego. W tym samym znaczeniu występuje także sam przymiotnik “dantejski”. “Krzesło Dantego” to antykwaryczne określenie typu renesansowych krzeseł włoskich.