Aktywizm

Aktywizm – ogólne określenie stanowisk i nurtów filozoficznych przyznających pierwszeństwo nad myśleniem i intelektem czynowi, działalności, aktywności. Zwłaszcza aktywizm w sensie metafizycznym, przeciwieństwo sensualizmu, nabierający różnorodnych perspektyw aksjologicznych, pozytywnie wartościujących działanie w życiu społecznym i osobistym oraz jego rolę w historii. Także termin z zakresu psychologii i pedagogiki, powiązany ze znaczeniem filozoficznym. Aktywizm filozoficzny wywarł też znaczny wpływ na literaturę, szczególnie na ekspresjonizm (porównaj osobny rozdział). W sensie ogólnym: intensywny, czynny udział w życiu społecznym, politycznym i kulturalnym.


Etymologia: z łacińskiego przymiotnika activus, “czynny”, “działający”.

Aktywizm w filozofii

Rozumiany ogólnie aktywizm w sensie filozoficznym to stanowisko podkreślające szczególną rolę działania w odniesieniu do rzeczywistości, człowieka i absolutu, uznające prymat aktywności jako fundamentu rzeczywistości. Głosi ono wyższość woli nad intelektem tak w perspektywie ontologicznej, jak i egzystencjalnej. Wyższość ta rozumiana może być także w sensie psychologicznym, jako określone wartościowanie pewnych elementów życia psychicznego i duchowego. Aktywizm nie jest samodzielnym kierunkiem filozoficznym, występuje jako element poglądów irracjonalistycznych, egzystencjalistycznych, woluntarystycznych, indywidualistycznych oraz w pragmatyzmie. W obrębie każdego z tych poglądów przybiera inne formy i w odniesieniu do każdego z nich musi być analizowany osobno.

Aktywizm pojawia się w zasadzie dopiero w filozofii nowszej – wpierw w idealizmie niemieckim (zwłaszcza u Fichtego), następnie u Nietzschego i niektórych neoidealistów, wreszcie w wielu irracjonalistycznych prądach filozofii XX wieku (bergsonizm, egzystencjalizm, pragmatyzm). Jego geneza wiąże się z myślą Immanuela Kanta, z kantowską  koncepcją relacji logiki do działania oraz myśli do doświadczenia.W drugiej połowie XIX wieku i w filozofii XX-wiecznej znaczny wpływ na powstawanie koncepcji aktywistycznych wywierały pewne formy biologizmu, koncepcje umysłu o charakterze biologicznym i instrumentalnym, postrzegające intelekt jako wywodzący się z życia organicznego i służący życiu (filozofia życia, witalizm, bergsonizm).

Aktywizm metafizyczny

Aktywizm w sensie metafizycznym stanowi przeciwieństwo substancjalizmu, obecnego w metafizyce klasycznej (arystotelesowsko-tomistycznej). Według jego reprezentantów działanie, czyn, ma charakter pierwotny wobec substancji i jest wobec niej niezależne – substancja jest wytworem działania. Substancja nie stanowi więc elementu samodzielnego i autonomicznego ontycznie, ale jest zależna od aktywności podmiotu. Rzeczywistość ma charakter dynamiczny, czyn jest zaś bezpośrednim wyrazem owej metafizycznej dynamiki świata. Aktywności i zmianie przysługuje więc rodzaj metafizycznego pierwszeństwa nad trwałością i stałością. Reprezentantem tego rodzaju poglądów był w sposób szczególnie wyraźny niemiecki idealista Johann Gottlieb Fichte. Współcześnie aktywizm ontologiczny nawiązywać może do odkryć fizyki, według której energia jest podstawowym tworzywem rzeczywistości.

Aktywizm filozoficzny stanowi zarazem pewną perspektywę aksjologiczną. Uznaje się w nim większą wartość działania nad kontemplacją i poznaniem – tego rodzaju perspektywę aksjologiczną przyjmował zwłaszcza reprezentant modernizmu katolickiego Maurice Blondel. Perspektywa antropologiczna aktywizmu, wywodząca się z metafizycznej, głosi prymat woli nad rozumem, czynu nad myślą i twórczości nad tradycją. Aktywizm ma także wymiar epistemologiczny, w którym rezultaty poznania rozumowego stanowią rezultat wzajemnych oddziaływań między człowiekiem i światem: kryterium prawdy jest działanie.

Aktywizm wiąże się często z pragmatyzmem, indywidualizmem i woluntaryzmem. Z pragmatyzmem wiąże się w teorii poznania, postrzegając działanie jako kryterium prawdy (patrz rozdział dotyczący pragmatyzmu). Podobnie jak woluntaryzm, aktywizm uznaje często pierwszeństwo woli nad rozumem. Z indywidualizmem wiąże się głównie w filozofii społecznej i politycznej, przypisując czynom jednostki ludzkiej główną rolę w życiu społecznym oraz postrzegając je jako siłę napędową dziejów.

Aktywizm i filozofia historii

W filozofii historii pogląd taki konstytuuje jeden z jej głównych nurtów, heroizm, przekonanie, że dzieje budują czyny jednostek wybitnych (bohaterów, herosów) – reprezentował go np. Thomas Carlyle. W odróżnieniu od głównych nurtów heroizmu, aktywizm w filozofii historii może jednak wiązać się także z przekonaniem o wyższości postępu nad tradycją. Oswald Spengler głosił potrzebę rozwoju pierwiastka duchowego w człowieku przez działanie, walkę, ofiarę i samowyrzeczenie. Ofiarą na rzecz rozwoju duchowego jest dla Spenglera przede wszystkim wyrzeczenie się pierwiastka zmysłowego. Siła fizyczna i walka o byt, nawet prowadzone brutalnymi metodami, są dla Spenglera głównymi czynnikami rozwoju człowieka.

Aktywizm i pragmatyzm

Aktywizm pragmatyczny, podobnie jak aktywizm typu witalistycznego, łączy się silnie z XX-wiecznym biologizmem. Postawy aktywistyczne widoczne są u wszystkich głównych reprezentantów pragmatyzmu – jak Charles Sanders Peirce, William James i John Dewey. Poznanie jest w ich myśli w pełni oparte na podstawach fizjologicznych, a jego główną formą jest doświadczenie. Świadomość ma natomiast dla przedstawicieli pragmatyzmu charakter sensoryczny i wolicjonalny. Tak w rozumieniu poznania, jak i świadomości widoczny jest moment “zwracania uwagi ku czemuś”, który to właśnie każe pragmatystom analizować te pojęcia w kategoriach aktywności. Także w życiu społecznym działanie jest głównym czynnikiem, który umożliwia osiągnięcie dobrobytu i osobistego szczęścia – na jego powiązanie ze szczęściem osobistym i dobrostanem społecznym uwagę zwracał zwłaszcza Dewey. Dewey był także twórcą ściśle powiązanego aktywizmu w pedagogice.

Postawy aktywistyczne a irracjonalizm i egzystencjalizm

Działanie stało się przedmiotem zainteresowania także irracjonalizmu i egzystencjalizmu w myśli francuskiej – Henri Bergson, Maine de Biran, Édouard Le Roy, wspomniany już Maurice Blondel. Podkreśla się w tych nurtach filozoficznych spirytualistyczny dynamizm stwierdzając, że istotę świadomości stanowi nie myśl, ale wola. Intelektualizm postrzegany jest jako zagrożenie dla cywilizacji, w tym także dla życia religijnego. Pełną syntezą człowieczeństwa nie jest jednak ani myśl, ani wola, ale działanie rozumiane jako synteza poznania, woli, myślenia, uczuć i dążeń.

Podobne przekonania występowały w filozofii Ducha (philosophie de l’Esprit) – Louis Lavelle, René Le Senne. Według filozofii ducha istotę ducha stanowi działanie, to właśnie działanie odróżnia Ducha od materii – materia jest bowiem z natury bierna, Duch jest zaś czynny i jednocześnie stanowi pierwotną postać bytu. Poznanie Ducha także możliwe jest, ze względu na jego dynamiczny charakter, tylko w działaniu – nie w statycznej kontemplacji intelektualnej. Człowiek staje zawsze wobec konieczności wyborów nasuwanych mu przez życie, a w dynamice tych wyborów daje wyraz swojej duchowości.

Działanie jest także ważnym elementem życia religijnego. Człowiek właśnie w działaniu odczuwa doświadczenie obecności “tego, co inne”, das Ganz-Andere.

Teoria prawdy Rudolfa Euckena

Aktywizm to także teoria teoria prawdy, którą sformułował Rudolf Eucken, przedstawiciel neoidealizmu niemieckiego. Według Euckena prawda wiąże się ściślej z działaniem i praktyką życiową, niż z czystym rozumem. Nie można jednak sprowadzić jej do użyteczności, co odróżnia poglądy Euckena od pragmatyzmu.

Aktywizm w filozofii wychowania

W filozofii wychowania aktywizm to taki system wychowania, który rezygnuje ze stosowania środków przymusu na rzecz wyzwalania w niej własnej inicjatywy, własnej aktywności. To samo podejście możliwe jest także w filozofii społecznej i politycznej, jako pewne podejście do rządzenia ludźmi. Aktywizm w filozofii wychowania zachęca do podejmowania przez jednostki własnego wysiłku oraz do współzawodnictwa. Aktywizacja jednostek obejmuje również bodźce pozytywne, takie jak nagrody materialne i publiczne pochwały. Porównaj też rozdział o aktywizmie w pedagogice.

Aktywizm w literaturze

Tendencje aktywistyczne w literaturze wystąpiły przede wszystkim w literaturze pierwszej ćwierci XX wieku, np. w związku z witalizmem, filozoficznym (myśl Bergsona). Charakterystyczne były zwłaszcza dla ekspresjonizmu. Wyrażały się jako fascynacja dynamiką życia współczesności. Jako aktywność traktowana była także sama twórczość literacka. Aktywizm nawiązywał także do filozofii Nietzschego, uwydatniając dionizyjskość w sztuce (opozycja apolliński-dionizyjski). Szczególnie żywo wystąpił w literaturze niemieckiej (Aktivismus), w której to najszerszej obecne były prądy ekspresjonistyczne. Przykładem aktywizmu w literaturze polskiej, zwłaszcza inspiracji filozofią Nietzschego, może być wczesna twórczość Leopolda Staffa (Kowal).

Bibliografia: Der Aktivismus, W. Rothe 1969.

Aktywizm jako postawa wobec rzeczywistości

W pewnym związku z filozoficznym pojęciem aktywizmu pozostaje także ogólne, potoczne znaczenie tego terminu. Ma się tu na myśli pewną postawę wobec rzeczywistości. Przejawia się ona jako przedkładanie praktyki nad teorię (często przy błędnym rozumieniu terminów “teoria” i “praktyka” jako opozycyjnych, wykluczających się), preferowanie działania nad myśleniem, cenieniu jedynie takich działań, które skuteczne są doraźnie i bezpośrednio. Podobnie jak niektóre aspekty aktywizmu filozoficznego, postawę tę cechuje niekiedy pewna jednostronność. Prowadzi często ona do niedoceniania roli sztuki, życia kontemplacyjnego i wszelkiej działalności intelektualnej w życiu społecznym. Na tego rodzaju postawach opiera się często szeroko rozumiany aktywizm polityczny i społeczny.

Kierunek w pedagogice

Zobacz więcej w osobnym artykule: Aktywizm w pedagogice.

Aktywizm jako kierunek w pedagogice zapoczątkował John Dewey. Kładzie on szczególny nacisk na zaangażowanie i czynne uczestnictwo ucznia w procesach dydaktycznych i wychowawczych.


Tagi
Encyklopedia filozofiiEncyklopedia historycznaEncyklopedia literaturyEncyklopedia pedagogikiEncyklopedia politologiiEncyklopedia psychologiiEncyklopedia socjologii

Dodaj komentarz