Pieśń (gatunek literacki)

Pieśń – gatunek literacki przynależący do poezji lirycznej. Ze względu na swój ścisły związek z muzyką, pieśni należą do najstarszych i najbardziej rozpowszechnionych gatunków liryki. Termin ten jest przy tym wieloznaczny (przybiera wiele różnych znaczeń tak w literaturze, jak i w muzyce – por. pieśń jako forma muzyczna), a wyznaczniki gatunkowe (cechy gatunkowe) ściśle rozumianej pieśni nie są wyraziste, często też zmieniały się w dziejach literatury. Zawsze jednak w utworach literackich określanych jako pieśni zaznacza się ich genetyczny związek z muzyką. Muzyczny charakter mają jednak również inne, często zbliżone do pieśni gatunki literackie, takie jak duma, hymn, ballada i madrygał.

Termin “pieśń” używany był dawniej często jako synonim utworu poetyckiego w ogóle. Omówiony niżej wzorzec gatunkowy pieśni reprezentowany jest w pełni dopiero w dziełach literatury nowożytnej – w przypadku pieśni ludowych oraz gatunków pieśniowych starożytności i średniowiecza bezpośredni związek między literaturą i muzyką nie uległ jeszcze zerwaniu.

Definicja pieśni. Pieśń – cechy gatunkowe

Termin “pieśń” bywał w dziejach literatury stosowany jako synonim utworu lirycznego w ogóle, stosowano go zresztą także w odniesieniu do utworów epickich i dramaturgicznych lub ich fragmentów (np. “pieśń chóru” w tragedii). Wiązało się to z faktem, że w starożytności (a w dużej mierze także w średniowieczu) utwory poetyckie były recytowane przy akompaniamencie instrumentów muzycznych. Różnica między utworem poetyckim a pieśnią lub piosenką w muzyce nie była więc wyraźna. Cechy gatunkowe pieśni wiążą się więc z jej pochodzeniem od utworów o charakterze słowno-muzycznym.

Geneza gatunku pieśni odzwierciedla się przede wszystkim w jej budowie – zachowuje on cechy, które sprawiają, że dzieło jest wygodne do wykonywania wokalnego (także z towarzyszeniem instrumentów muzycznych). Dla pieśni charakterystyczna jest znaczna regularność rytmiczna i stroficzna (wyraźny podział na jednakowe zwrotki, często z refrenem). W każdej strofie powtarza się ten sam układ wersów (a także ten sam układ rymów), często bardzo wyrazisty rytmicznie. Typowa jest także długość utworu – składa się on z kilku lub kilkunastu strof. Dla wielu pieśni charakterystyczne są także krótkie wersy (np. ośmiozgłoskowce – zwłaszcza oktawy w pieśniach prowansalskich i w pieśniach włoskich), co także jest typowe dla tekstów pieśni w sensie muzycznym i dla piosenek. Inną typową cechą pieśni jest stosowanie paralelizmów leksykalnych i powtórzeń (najbardziej wyraziste jest to w stosowaniu refrenu). Występują także paralelizmy składniowe, przy czym organizacja syntaktyczna (składnia) utworu jako całości jest prosta.

Związek muzyki z poezją nigdy nie uległ w obrębie pieśni całkowitemu zerwaniu. Ściśle rozumiana pieśń o charakterze literackim, np. Pieśni Jana Kochanowskiego, nie jest pisana do muzyki. Pieśni ludowe i religijne, często o znacznej wartości literackiej, a także operowe arie – nadal jednak powstają jako teksty do utworów muzycznych, przy tym teksty te spełniają główne wyznaczniki gatunkowe pieśni.

Inne znaczenia terminu “pieśń” w literaturze i muzyce

W muzyce pieśni to samodzielne utwory wokalno-instrumentalne do tekstów poetyckich, często tworzące przy tym cykle (przykładem mogą być pieśni Franza Schuberta, Stanisława Moniuszki i Fryderyka Chopina). Odmianą tak rozumianej pieśni jest aria, bardziej rozbudowana muzycznie, a przy tym zazwyczaj niesamodzielna, wchodząca zazwyczaj w skład większego dzieła muzycznego (opery, oratorium, kantaty). Także pieśni samodzielne nazywane bywają jednak w muzyce “ariami” (zwłaszcza w muzyce dawnej, por. air, ayre). Oryginalny tekst literacki podlega przy tym niekiedy przekształceniom, adaptacji do potrzeb formy muzycznej.

W tradycji polskiej od pieśni jako formy muzycznej odróżnia się piosenki, przynależące do kultury popularnej. W wielu językach nie zachodzi jednak to rozróżnienie – tak piosnki, i pieśni określane są w języku angielskim słowem song, w języku niemieckim słowem Lied, w języku francuskim słowem chanson. Tak samo nazywa się również pieśni rozumiane jako gatunek literacki. Zbiór piosenek i pieśni rozumianych jako forma muzyczna, często razem z nutami, to śpiewnik.

W literaturze średniowiecznej pieśniami nazywano także utwory epickie, narracyjne – o tematyce historycznej lub legendarnej. Popularne były one zwłaszcza w literaturze średniowiecznej Francji, gdzie wykształcił się gatunek literacki chanson de geste (“pieśni o czynie”, a więc “pieśni bohaterskie”). Najbardziej znanym utworem tego rodzaju jest Pieśń o Roladzie.

Pieśniami nazywa się także wyodrębnione kompozycyjnie części eposów i poematów epickich. Stanowią one odpowiednik rozdziałów, określane są także jako “księgi”.

Geneza i historia pieśni w literaturze

Pieśń literacka wywodzi się z pieśni ludowej. Pierwotna pieśń ludowa miała zazwyczaj charakter obrzędowy lub religijny, łączyła się przy tym nie tylko z muzyką, ale także z tańcem (“trójjedyna choreja” – jedność słowa, muzyki i ruchu). Ten sam charakter miały pieśni w ludowej tradycji starożytnej Grecji, z której pochodzi pieśń literacka starożytności. Pierwsze spisane pieśni pochodzą jednak z literatury sumeryjskiej i egipskiej, utwory o charakterze pieśniowym zawiera także Biblia.

Pieśń ludowa wykonywana była przez całą zbiorowość lub przez jej twórcę, często miała przy tym charakter improwizowany. W okresie przedhomeryckim dziejów greckich wykształciły się jednak także grupy zawodowych wykonawców dzieł literackich – aojdowie i rapsodowie. Pieśni ludowe starożytnej Grecji obok lirycznych zawierały także elementy epickie (narracyjne) i dramaturgiczne, przypominając przez to późniejsze ballady. Dały w ten sposób początek epice (epos traktowany może być jako cykl utworów pieśniowych o charakterze narracyjnym). Pieśni obrzędowe na cześć Dionizosa (związane z winobraniem), wykonywane chóralnie pod przewodnictwem koryfeusza, są natomiast źródłem tragedii starożytnej.

W okresie hellenistycznym, a następnie w literaturze rzymskiej, związek pomiędzy pieśnią a muzyką ulegał stopniowemu rozluźnieniu. Wiązało się to z rozpadem stylu życia typowego dla niewielkiej polis greckiej – głównymi ośrodkami literatury stały się wielkie miasta, Aleksandria i Rzym, pieśni obrzędowe nie mogły już być więc wykonywane wspólnie przez wszystkich mieszkańców. Literatura stała się erudycyjna i intelektualna, odwoływała się przede wszystkim do gustu elit kulturalnych. W ten właśnie sposób ukształtowała się pieśń literacka. Jej najwybitniejszy przykład stanowią Pieśni (Carmina) Horacego (65 p.n.e. – 8 p.n.e.), znane też jako Ody (Odes). Realizują one wzorzec gatunkowy carmen, który wywarł znaczy wpływ tak na poezję łacińskiego średniowiecza, jak i na literaturę nowożytną (na dziele Horacego wzorują się Pieśni Jana Kochanowskiego).

Ścisły związek liryki z muzyką odrodził się w literaturze średniowiecza. Tekstami utworów muzycznych były dzieła, które tworzyli i wykonywali trubadurzy, truwerowie, minnesängerzy i żonglerzy. Charakter pieśniowy mają również dzieła łacińskiej i polskiej literatury religijnej średniowiecza (w tym Bogurodzica, którą już w średniowieczu nazywano carmen patriae – “pieśń ojczyzny”). Wiele podobieństw do pieśni średniowiecznych noszą pieśni ludowe, w których związek muzyki z poezją zachował się do czasów współczesnych.

Pieśń literacka w ścisłym sensie narodziła się dopiero w czasach nowożytnych, jako naśladownictwo pieśni rzymskiej (carmen), zwłaszcza Horacego, oraz greckiej ody. Związek słowa z muzyką został w nich zerwany – pieśni nowożytne ukazywały się drukiem i nie były wykonywane publicznie z akompaniamentem instrumentalnym. Do głównych reprezentantów gatunku w literaturze powszechnej należeli francuski poeta Pierre Ronsard, włoski poeta Torquato Tasso i angielski poeta Edmund Spenser – działali oni w okresie renesansu. W literaturze polskiej pieśń rozwijała się głównie w okresie renesansu i wczesnego baroku – pieśni tworzyli m.in. Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp-Szarzyński i (w języku łacińskim) Maciej Kazimierz Sarbiewski. Warto jednak dodać, że ścisły związek poezji z muzyką bywał zrywany już w literaturze średniowiecznej – pieśni o charakterze czysto literackim tworzył np. Dante (zbiór Canzoniere). Wywodzą się one z łączonych z muzyką prowansalskich pieśni trubadurów (w podobny sposób związek prowansalskiego sonetu z muzyką zerwał w swoich własnych sonetach Petrarka).

W Polsce pierwsze pieśni, spisane w języku łacińskim, przekazują kroniki – należy do nich np. pieśń żałobna ku czci Bolesława Chrobregoz Kroniki Galla Anonima (XII w.). Powstawały także liczne pieśni kościelne, głównie w języku łacińskim – najbardziej znany z nich to hymn Gaude Mater Polonia Wincentego z Kielczy (XIII w.). Charakter pieśni ma również najstarszy utwór literacki spisany w języku polskim, Bogurodzica. W XV-wiecznej Polsce powstawały pieśni okolicznościowe, obyczajowe, społeczno-polityczne (Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego). Reprezentowana w literaturze polskiego średniowiecza była także pieśń miłosna oraz twórczość pieśniowa żaków i wagantów.

Okresem najbujniejszego rozkwitu pieśni łacińskiej i polskiej był XVI wiek, kiedy to gatunek wzorowano się przede wszystkim na twórczości Horacego – na wzór horacjański powstawały wtedy liczne zbiory pieśni. Do twórców pieśni w okresie renesansu i baroku należeli Jan Kochanowski, Sebastian Grabowiecki, Mikołaj Sęp-Szarzyński, Szymon Zimorowic, Jan Andrzej Morsztyn i Wespezjan Kochowski. Pieśń odrodziła się w okresie romantyzmu pod wpływem fascynacji twórczością ludową. Powstawały liczne zbiory pieśni ludowych, często z muzyką (np. Pieśni polskie i ruskie ludu galicyjskiego, 1833, które opracował Wacław Zaleski). Do ludowej twórczości pieśniowej nawiązywał Adam Mickiewicz, a w XX wieku Julian Tuwim i Konstanty Ildefons Gałczyński. Literatura XIX i XX wieku nawiązuje jednak także do tradycji pieśni literackiej, zwłaszcza do Horacego (w literaturze polskiej np. Zygmunt Kubiak, Jacek Bocheński).

Typy pieśni

W tradycji literackiej wykształciło się wiele różnych typów (podgatunków) pieśni. Wiążą się one często z określonymi, rzeczywistymi sytuacjami, w związku z którymi powstały – stanowiąc przez to utwory okolicznościowe. Charakter pieśni ma, obok łacińskiej carmen, wiele gatunków liryki starożytnej Grecji, w tym np. epitalamium, epilenion, genetliakon, hymenaeus, melopea, partenion i paraklausithyron.

Pieśni biesiadne – powstawały w związku z ucztami (biesiadami) i zabawami towarzyskimi. Cechuje je radosny, beztroski nastrój, stanowią one pochwałę radości i zabawy. Zbliżone gatunki literackie to anakreontyk, kurdesz i skolion. W literaturze polskiej przykład stanowić może Pieśń filaretów Adama Mickiewicza. Odmianą pieśni biesiadnych są pieśni pijackie, w wersji literackiej wzorowane często na starożytnych anakreontykach.

Pieśni taneczne – zbliżone do pieśni biesiadnych utwory literacko-muzyczne powiązane z tańcem. W literaturze wielu ludów miały charakter obrzędowy. Do tego rodzaju utworów należą gatunki literackie starożytnej Grecji takie jak hyporchem i prosodion. Znane były jednak również w literaturze nowożytnej, zwłaszcza dworskiej. Były wykonywane często wspólnie przez wszystkich tańczących – w kole tanecznym. Istniały także pieśni mieszczańskie tego typu (w XVI i XVII wieku określane jako “padwany”).

Pieśni sobótkowe – rodzaj pieśni ludowych związanych z obrzędowością sobótkową (wigilia św. Jana Chrzciciela). Literackim opracowaniem tradycji tego typu utworów jest Pieśń świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego.

Pieśni pochwalne – powstające jako pochwała czynów bohaterów lub przełomowych wydarzeń w życiu społeczno-politycznym. W literaturze starożytnej Grecji ich odpowiednikami były enkomion i epinikon. W literaturze polskiej przykładem może być utwór Pieśń Stefanowi Batoremu królowi polskiemu Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego.

Pieśni powitalne – utwory okolicznościowe, które stanowią wyraz radości z powodu przybycia osoby bliskiej lub powszechnie cenionej i znanej.

Pieśni pożegnalne – stanowią wyraz smutku z powodu rozstania z bliską osobą, zawierają też życzenia pomyślnej drogi. Przykładem może być Pieśń VII z ksiąg pierwszych Jana Kochanowskiego (“Trudna rada w tej mierze: przyjdzie się rozjechać”).

Pieśni miłosne – najczęściej uprawiany i najbardziej zróżnicowany typ twórczości pieśniowej. Występują powszechnie w literaturze średniowiecznej i wczesnonowożytnej. W nowoczesny, rozbudowany treściowo i formalnie (w tym rytmicznie) sposób podgatunek ten reprezentuje np. Pieśń miłosna J. Alfreda Prufrocka T.S. Eliota.

Pieśni wieczorne i pieśni poranne – obszerna grupa gatunków literackich obejmująca utwory związane z porankiem (w tym alba, hejnał i Tagelied) oraz z wieczorem (np. serena, serenada i nokturn). Często stanowią jednocześnie pieśni miłosne – przykładem mogą być alby, prowansalskie pieśni opiewające smutek rozstających się o świcie kochanków.

Pieśni ludowe – stanowią najważniejszy gatunek literatury ludowej, rozpowszechnione są w tradycji ustnej. Prócz elementów lirycznych zawierają także epickie i dramaturgiczne, przez co bliskie są balladzie ludowej. Do pieśni ludowych przynależą pieśni podwórzowe, szczególnie silnie zbliżone do ballady, stanowiące element folkloru miejskiego. Podobny charakter mają pieśni nowiniarskie, pierwotnie opowiadające o wojnach i klęskach żywiołowych.

Pieśni pogrzebowe – wykonywane w czasie uroczystości żałobnych. W starożytności należały do nich epicedia, treny i nenia, w kulturze chrześcijańskiej lamenty i żale.

Pieśni religijne – utwory słowno-muzyczne związane ze zbiorowym i osobistym doświadczeniem religijnym, zwłaszcza z obrzędami i liturgią poszczególnych religii i wyznań. wśród pieśni religijnych wyróżnia się m.in.:

• Pieśni maryjne – dzieła literacko-muzyczne związane z kultem Matki Bożej. Najbardziej znane z nich to średniowieczne sekwencje (np. Stabat mater dolorosa).
• Pieśni adwentowe – literacko-muzyczne utwory związane z adwentem (czterodtygodniowy okres poprzedzający Boże Narodzenie), zwłaszcza z nabożeństwem roratowym.
• Pieśni godzinkowe – wchodzące w skład brewiarza, zbioru modlitw rozłożonych w stałym cyklu dobowowym.
• Hymniczne pieśni kościelne – uroczyste pieśni religijne wchodzące w skład liturgii chrześcijańskiej.
• Pieśni katechizmowe (katechetyczne) – w średniowieczu śpiewane jako element kazania.
• Pieśni obrzędowe kalendarza liturgicznego – ułożone w cykle odpowiadające przebiegowi roku kościelnego.
• Pieśni pasyjne – związane z obrzędowością Wielkiego Postu.

Obszerną grupę gatunków i podgatunków literackich stanowią utwory związane z działalnością konkretnych grup zawodowych i społecznych (kategorie środowiskowe pieśni). Należą do nich m.in.:

• Pieśni żaków i pieśni wagantów – tworzone i wykonywane przez średniowiecznych studentów, często przy tym wędrujących (waganci). Najsławniejszy przykład tego rodzaju utworów to średniowieczny zbiór Carmina Burana. Stanowią odpowiednik współczesnej piosenki studenckiej.
• Pieśni żołnierskie
• Pieśni żebracze i pieśni dziadowskie
• Pieśni robotnicze
• Pieśni pasterskie
• Pieśni dworskie

Ponadto wyróżnia się wiele kategorii tematycznych pieśni, w tym pieśni okolicznościowe, pieśni filozoficzne, pieśni patriotyczne, pieśni wojenne, pieśni państwowe, pieśni historyczne, pieśni chwalebne, pochwalne i dziękczynne.

Bibliografia:

• Józef M. Chomiński, Krystyna Wilkowska-Chomińska, Pieśń, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1974.
• Władysław Floryan, Forma poetycka “Pieśni” Jana Kochanowskiego wobec kierunków liryki renesansowej, 1948.