Antonomazja

Antonomazja, także pronominatio – nazwa dwóch zbliżonych figur retorycznych i środków stylistycznych: użycie imienia znanej postaci jako nazwy pewnego ogólniejszego typu, względnie odwrotnie – użycie epitetu lub peryfrazy zamiast imienia własnego.


Etymologia: w języku greckim ἀντονομασία, antonomasia. Wyraz ten pochodzi od czasownika ἀντονομάζειν, antonomadzein, “nazywać inaczej”. Termin pronominatio jest łacińskim tłumaczeniem greckiej nazwy figury.

Rola antonomazji w retoryce i literaturze

Figura ta bywa zaliczana do odmian metonimii. Niekiedy (np. w retoryce grupy μ) oba rodzaje antonomazji rozpatrywane są odpowiednio jako “generalizująca” i “partykularyzująca” forma synekdochy.

Antonomazja w pierwszym znaczeniu to użycie imienia znanej postaci (literackiej, historycznej, fantastycznej) jako zastępnika pewnego typu ludzkiego. Przykłady: “Kolumb” zamiast “odkrywca”; “Sokrates” zamiast “filozof”; “Don Juan” zamiast “uwodziciel”.


Antonomazja w drugim znaczeniu to użycie epitetu (najczęściej określającego przymiotnika) lub peryfrazy (omownego zwrotu) zamiast imienia jakiejś postaci. Przykłady: “Gromowładny” zamiast “Jowisz” (jest to jednocześnie epitet stały), “autor Lalki” zamiast “Bolesław Prus” (peryfraza).

Pojęcie antonomazji rozumieć można także szeroko, np. jako zastępowanie właściwych nazw rzeczy osób cytatami (“ten, który wstrzymał Słońce, Ruszył Ziemię” – Mikołaj Kopernik), wyjaśnieniami etymologicznymi i wyrazami pospolitymi.

Antonomazja była figurą retoryczną dobrze znaną retoryce antycznej. Kwintylian w dziele Kształcenie mówcy [Institutio Oratoria 8.6.29] zauważa, że figura ta występuje bardzo często w poezji, ale rzadko w mowach. Może być ona przy tym skonstruowana na dwa główne sposoby: jako zastąpienie (substytucja) imienia epitetem (np. Pelida zamiast Achilles) lub jako zastąpienie czyjegoś imienia, ewentualnie nazwy czegoś, zestawem cech charakterystycznych (np. Divum pater atque hominum rex, “Ojciec bogów i władca ludzi” zamiast imienia Jowisz – Eneida I.65). Kwintylian uważa antonomazję za rodzaj synekdochy.

Szczególnie często antonomazja występuje w eposach Homera, gdzie stanowi jednocześnie tzw. epitet homerycki – jego funkcją było ułatwienie zapamiętania utworu (który początkowo nie był spisany), a także ułatwienie w tworzeniu wiersza metrycznego. Antonomazjami bywają zwłaszcza epitety stałe bóstw i herosów – nie każdy epitet bóstwa jest jednak antonomazją, nie jest nią np. imię Bachus, które stanowi raczej alternatywne imię Dionizosa.

Antonomazja: Przykłady 

Wyżej podano przykład zastępowania słowa “filozof” słowem “Sokrates”. Szczególnie częste jest jednak zastępowanie imienia Arystotelesa określeniem Filozof. W przypadku filozofów, zwłaszcza średniowiecznych, antonomazje tego rodzaju są zresztą częste – np. święty Tomasz to Doktor Anielski, Jan Duns Szkot to Doktor Subtelny, święty Bonawentura to Doktor Seraficki.

Zwyczaj ten jest częsty także w przypadku śpiewaków operowych, np. La Divina – Maria Callas (“Boska”), La Stupenda – Joan Sutherland (“Zdumiewająca”).

W przypadku polityków: Mały Kapral – Napoleon Bonaparte, Duce – Benito Mussolini, Caudillo – Francisco Franco, Führer – Adolf Hitler, Mahatma – Mohandas Gandhi.

Inne przykłady: Król (The King) – Elvis Presley; Bard ze Stratfordu – William Szekspir; Stagiryta – Arystoteles; Wielkie Jabłko – Nowy Jork; Chłopiec, który przeżył (The Boy Who Lived) – Harry Potter; Król Popu – Michael Jackson.

Przykład z literatury polskiej:

Nie być bokserem, być poetą,
mieć wyrok skazujący na ciężkie norwidy,
z braku muskulatury demonstrować światu
przyszłą lekturę szkolną – w najszczęśliwszym razie –
O Muzo. […]

Wisława Szymborska, Wieczór autorski.


Tagi
Encyklopedia literaturyEncyklopedia retoryki

1 komentarz do “Antonomazja”

  1. Hello just wanted to give you a quick heads up and let you know a few of the images aren’t loading correctly. I’m not sure why but I think its a linking issue. I’ve tried it in two different web browsers and both show the same outcome.

    Odpowiedz

Dodaj komentarz