Akcent

Akcent – zjawisko fonetyczne polegające na wyróżnieniu spośród innych sylab określonej sylaby danego wyrazu lub zestroju akcentowego za pomocą określonych środków; także analogicznie wyróżnienie określonej sylaby w wypowiedzeniu, zdaniu czy grupie syntaktycznej. Środki te to: 1) zwiększenie natężenia siły głosu, czyli wzmocnienie siły artykulacyjnej głosu (większa donośność, większa energia akustyczna i intensywność samogłosek); 2) zmiana (najczęściej podniesienie) intonacji, wysokości tonu sylaby; 3) przedłużenie czasu trwania sylaby, określanego też jako iloczas. Porównaj: akcent zdaniowy i akcent wyrazowy.


Etymologia: z łacińskiego rzeczownika accentus – “przycisk”, “przyśpiew”, “zaśpiew”, “ton”.

W nieco innym znaczeniu używa się określenia “obcy akcent”, oznaczającego cechy wymowy typowe dla cudzoziemców. Podobne swobodne określenia, podkreślające nietypowość czyjejś wymowy, mogą odnosić się także dy wymowy typu gwarowego czy regionalnego. W tym znaczeniu słowo “akcent” oznacza po prostu sposób wymowy – gdy ktoś mówi “z obcym akcentem”, nie znaczy to, że akcentuje inaczej niż rodzimi użytkownicy języka pewne wyrazy i sylaby, ale to, że inaczej wymawia pewne głoski, względnie stosuje inną intonację. Właśnie intonację ma się na myśli najczęściej, gdy mówi się o akcencie gwarowym czy regionalnym – występują wtedy też określenia takie jak “zaśpiew” itp.

Zestawienie pojęć

Przedstawiamy tu zestawienie głównych terminów językoznawczych (niekiedy także literackich) dotyczących szeroko pojętych akcentuacji i prozodii. Szerszej omówione zostały one w osobnych artykułach. W zestawieniu tym szczególną uwagę zwrócono na możliwie klarowne przedstawienie synonimiki. W przypadku określeń synonimicznych odnośniki do artykułów szerszej omawiających dane pojęcie podano jednokrototnie.

akcent chromatyczny = akcent toniczny (zobacz termin główny) = akcent tonalny = akcent muzyczny = akcent muzykalny = akcent melodyczny – oparty na intonacji, zmianie wysokości tonów, dźwięków mowy.

akcent daktyliczny = akcent proparoksytoniczny – na trzecią sylabę od końca. Nazwa związana jest z antycznym metrum daktylicznym (daktyl), podobną postać ma także akcentowanie w sylabotonicznym wierszu daktylicznym.

akcent dynamiczny = akcent przyciskowy = przycisk – uwydatnia sylabę w wyrazie lub  w zdaniu za pomocą siły (energii akustycznej i artykulacyjnej sylaby akcentowanej w stosunku do sylab nieakcentowanych). Pojęcie odnosi się tak do wypowiedzeń, jak i do wyrazów. Także odrębne znaczenie w terminologii muzycznej (głośniejsze wykonanie dźwięku).

akcent ekspiracyjny = akcent ekspiratoryczny = akcent ekspiratoryjny – wzmocnienie siły artykulacji sylaby, przy czym pojęcie to odnosi się głównie do akcentowania wyrazów.

akcent ekspiratoryczny = akcent ekspiracyjny (zobacz termin główny) = akcent ekspiratoryjny – patrz wyżej.

akcent ekspiratoryjny = akcent ekspiracyjny (zobacz termin główny) = akcent ekspiratoryczny – patrz wyżej.

akcent emocjonalny = akcent emfatyczny –  uwydatniający wartość uczuciową określonego elementu językowego (wyrazu, zdania)

akcent emfatyczny = akcent emocjonalny – patrz wyżej, przy czym może być brana pod uwagę różnica odcienia znaczeniowego między wartością uczuciową a emfatycznością.

akcent finalny = akcent oksytoniczny (zob. główny termin) = akcent wygłosowy – padający na ostatnią sylabę wyrazu, np. w języku francuskim.

akcent główny – organizujący wyraz prozodyjnie, decyduje o spoistości akcentowej całego zestroju akcentowego.

akcent inicjalny = akcent nagłosowy – padający na pierwszą sylabę wyrazu (np. w języku czeskim, gwarze podhalańskiej).

akcent iloczasowy = akcent rytmiczny = akcent kwantytatywny – oparty na różnicy iloczasowej między sylabami. Iloczas to długość czasu trwania samogłoski w sylabie (samogłoski długie i krótkie).

akcent językowy – zgodny z systemem akcentowym danego języka, występujący w dowolnym wypowiedzeniu, zdaniu czy wyrazie.

akcent kwantytatywny = akcent iloczasowy (zobacz termin główny) = akcent rytmiczny – oparty na różnicy długości trwania samogłosek w sylabach (iloczas).

akcent logiczny – oznacza podkreślenie semantyczne, znaczeniowe wyrazu zawierającego sylabę, na którą pada.

akcent meliczny – w muzyce wyróżnienie dźwięku przez umieszczenie go w wyższym rejestrze, w literaturze uwydatnienie dźwięku melodii towarzyszącej tekstowi.

akcent melodyczny = akcent chromatyczny = akcent toniczny (zobacz termin główny) = akcent tonalny = akcent muzyczny = akcent muzykalny – oparty na zmianie wysokości dźwięków mowy, podniesieniu wysokości tonu sylaby.

akcent muzyczny = akcent chromatyczny = akcent toniczny (zobacz termin główny) = akcent tonalny = akcent muzykalny = akcent melodyczny – jak wyżej, oparty na podniesieniu wysokości tonu sylaby.

akcent muzykalny = akcent chromatyczny = akcent toniczny (zobacz termin główny) = akcent tonalny = akcent muzyczny  = akcent melodyczny – jak wyżej, oparty na podniesieniu wysokości tonu sylaby.

akcent nagłosowy = akcent inicjalny (zobacz termin główny) – padający na pierwszą sylabę wyrazu, zestroju akcentowego. Początek wyrazu, zwłaszcza początkowa sylaba wyrazu, to nagłos.

akcent nieruchomy = akcent stały (zobacz termin główny) – o stałej, niezmiennej pozycji, powiązany zawsze z określoną sylabą.

akcent oksytoniczny = akcent finalny = akcent wygłosowy – padający na ostatnią sylabę wyrazu, jak np. w języku francuskim.

akcent ostry = akcent wysoki – głównie w odniesieniu do języka greckiego (acutus, akut).

akcent paroksytoniczny – pada na przedostatnią (drugą od końca) sylabę wyrazu, np. w większości słów w języku polskim.

akcent poboczny – podrzędny, uzupełniający w wyrazach wielosylabowych. Nie decyduje o spoistości akcentowej wyrazu. Artykułowany z mniejszą siłą.

akcent proparoksytoniczny = akcent daktyliczny – padający na trzecią sylabę od końca wyrazu. W języku macedońskim, także wyjątkowo w słowach polskich.

akcent przyciskowy = akcent dynamiczny (zobacz termin główny) = przycisk – podkreśla daną sylabę wyrazu (zdania) za pomocą większej energii artykulacyjnej.

akcent retoryczny – emocjonalne wzmocnienie sylab, wyrazów w przemowie, retoryce, oratorstwie.

akcent ruchomy – w różnych formach tego samego wyrazu może padać na różne sylaby. Nie związany fonetycznie z określoną sylabą wyrazu, i nie związany morfologicznie z żadnym morfemem określonym w jego strukturze.

akcent rytmiczny = akcent iloczasowy (zobacz termin główny) = akcent kwantytatywny – oparty na różnicy w czasie trwania dźwięków. Także odrębne znaczenie w terminologii muzycznej (wyróżnienie dźwięku przez wydłużenie go, nadanie mu większej wartości rytmicznej).

akcent stały = akcent nieruchomy – o stałej i niezmiennej pozycji, powiązany fonetycznie z określoną sylabą.

akcent swobodny – bez stałej pozycji, nie jest związany z określoną sylabą wyrazu.

akcent swobodny ruchomy – nie jest związany ani z określoną sylabą danego wyrazu, ani z określonym morfemem tego wyrazu.

akcent swobodny nieruchomy – pada na dowolną sylabę wyrazu, ale zawsze w tym samym morfemie.

akcent sylaby = intonacja wyrazowa – polegające na  wznoszeniu się i opadaniu głosu w czasie artykulacji zmiany wysokości tonu w obrębie wyrazu.

akcent tonalny = akcent toniczny (zobacz termin główny) = akcent chromatyczny = akcent muzyczny = akcent muzykalny = akcent melodyczny – patrz niżej.

akcent toniczny = akcent tonalny = akcent chromatyczny = akcent muzyczny = akcent muzykalny = akcent melodyczny – polega na zmianie wysokości dźwięków mowy, zmianie intonacji (zazwyczaj podwyższenie dźwięku).

akcent w dialektach – w dialektach i gwarach języka polskiego nie różni się zasadniczo od występującego w języku literackim. Na niektórych obszarach (gwara podhalańska, gwara jabłonkowska) inicjalny. W dialekcie kaszubskim zróżnicowany.

akcent wewnętrzny – występujący wewnątrz wyrazu lub zestroju akcentowego, w śródgłosie.

akcent wygłosowy = akcent finalny = akcent oksytoniczny (zobacz termin główny) – występujący w wygłosie, czyli padający na ostatnią sylabę wyrazu.

akcent wyrazowy – wzmocnienie sylaby lub kilu sylab w obrębie danego wyrazu lub zestroju akcentowego. Jego główną funkcją jest ułatwienie rozpoznawania poszczególnych wyrazów w zdaniu (funkcje fonologicznej cechy delimitacyjnej, funkcje fonologicznej cechy dystynktywnej, funkcje fonologicznej cechy kulminacyjnej).

akcent wyrazów złożonych – w języku polskim odmienny w wyrazach złożonych z członem jednosylabowym i w wyrazach złożonych z członem wielosylabowym.

przycisk = akcent dynamiczny (zobacz termin główny) = akcent przyciskowy – uwydatniający sylabę w w wyrazie za pomocą siły artykulacyjnej.

Inne  pojęcia ściśle powiązane: akcentuacja, zestrój akcentowy, prozodia, prozodyczne cechy składniowe, barytonon, cyrkumfleks, proparoksytonon, properispomenon, formy suprasegmentalne, wyrazy atoniczne (atona, klityki – wyrazy pozbawione własnego akcentu wyrazowego, dzielące się na proklityki i enklityki), wyrazy ortotoniczne.


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnegoEncyklopedia literatury

Dodaj komentarz