Akcent inicjalny

Akcent inicjalny, także akcent nagłosowy – rodzaj akcentu wyrazowego, akcent (akcent wyrazowy) padający na pierwszą sylabę wyrazu (nagłos) lub zestroju akcentowego. Akcent padający na pierwszą sylabę słowa, występujący na początku, początkowy, rozpoczynający.


Podobnie jak w przypadku pojęć takich jak akcent paroksytoniczny, akcent proparoksytoniczny i akcent oksytoniczny, pojęcie “akcentu inicjalnego” odnosi się raczej do akcentu stałego, choć akcent ruchomy oczywiście także może przypadać na pierwszą sylabę. Niekiedy termin “akcent nagłosowy” stosuje się do określenia akcentu na pierwszą sylabę niezależnie od tego, czy to akcent stały, czy ruchomy – termin “akcent inicjalny” przeciwnie, jedynie do akcentu stałego padającego na pierwszą sylabę.

Języki, w których akcent pada zawsze na pierwszą sylabę wyrazu (a więc w których występuje jako akcent stały), to np. język czeski, język słowacki i język węgierski. W języku polskim akcent tego rodzaju występuje, jako archaizm, jedynie w kilku gwarach peryferyjnych, jego pozostałością jest typowy dla języka polskiego akcent poboczny na pierwszą sylabę.

Akcent padający na ostatnią sylabę to akcent oksytoniczny, na przedostatnią – akcent paroksytoniczny, na trzecią sylabę od końca – akcent proparoksytoniczny.

Etymologia: 1) “inicjalny” – “początkowy”. Łaciński rzeczownik initium – “początek”, “wstęp”, od czasownika inire – “zaczynać”, “rozpoczynać”. 2) Akcent nagłosowy – nagłos to początek wyrazu, szczególnie jego pierwsza sylaba. Analogicznie akcent oksytoniczny nazywamy także akcentem wygłosowym.

Akcent inicjalny w języku polskim

W języku polskim akcent inicjalny występuje jedynie w niektórych dialektach peryferyjnych. Należą do nich gwara podhalańska (np. zasełek, staruskowie) oraz gwara jabłonkowska. Wbrew opinio communis, akcent na pierwszą sylabę wyrazu nie występuje natomiast w innych tzw. gwarach góralskich – pogląd taki powstał prawdopodobnie ze względu na fakt, że gwara podhalańska to najlepiej znana wśród turystów “gwara góralska”. Porównaj też: akcent w dialektach. Oczywiście można mówić o akcencie inicjalnym, nagłosowym, w przypadku wyrazów ogólnego języka polskiego składających się z dwóch sylab lub jednej: np. rzekatrudził się.

Występowanie akcentu inicjalnego w gwarach języka polskiego najdalej wysuniętych na południe nie stanowi wpływu języka słowackiego czy czeskiego, ale prawdopodobnie jest w nich cechą archaiczną. W języku prasłowiańskim występował akcent swobodny i ruchomy. Na skutek wyrównań morfologicznych w języku staropolskim pojawił się akcent stały, przypadający pierwotnie na początkową głoskę wyrazu. Sytuacja taka zachowała się do dziś tylko właśnie tylko w południowych gwarach peryferyjnych.

Inną pozostałością pierwotnego akcentu inicjalnego jest prawdopodobnie także akcent poboczny współczesnego języka polskiego. Pada on we współczesnym języku polskim (w wyrazach i zestrojach akcentowych dłuższych niż trzy sylaby) niemal zawsze na sylabę inicjalną.

W ogólnym języku polskim rozpowszechnia się błędny i rażący akcent inicjalny, który można uznać za rodzaj akcentu emfatycznego – np. podstawowe założenia planu. Występuje on przede wszystkim w wypowiedziach dziennikarzy, chcących podkreślić doniosłość jakiegoś wydarzenia, oraz w wypowiedziach o charakterze marketingowym.


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego

Dodaj komentarz