Akcent zdaniowy

Akcent zdaniowy – akcent, który pada na wyraz (czy też ściślej na sylabę tego wyrazu), który ma być w jakiś sposób podkreślony, wyróżniony w danym zdaniu lub wypowiedzeniu: polega na dodatkowym wyróżnieniu za pomocą środków fonetycznych określonego wyrazu w obrębie zdania. Nakłada się na akcent wyrazowy (dodatkowo wzmacnia akcent sylaby, na której spoczywa akcent wyrazowy). Może też modyfikować, wyznaczony poza tym głównie przez związki składniowe, przebieg intonacji zdaniowej.


Porównaj: akcent wyrazowy i akcent w znaczeniu ogólnym.

Podstawowym środkiem artykulacyjnym służącym budowaniu akcentu zdaniowego jest silniejszy nacisk, nieznaczne zwiększenie siły głosu (akcent dynamiczny). Istotna jest jednak także rola poprzedzającej wyraz akcentowany pauzy oraz zmiana tempa wymawiania zdania. Tak jak w przypadku akcentu wyrazowego, nacisk ten pada na określoną sylabę wyrazu, nie na cały wyraz. Akcent zdaniowy nakłada się więc na akcent wyrazowy.

Akcent zdaniowy logiczny i akcent zdaniowy emocjonalny

W zależności od motywacji znaczeniowej (motywacji semantycznej) akcent zdaniowy występuje jako akcent logiczny i jako akcent emocjonalny.

W przypadku akcentu logicznego występuje takie podkreślenie treści, które ma charakter semantyczny (odnosi się do samego znaczenia podkreślanego wyrazu). Wpływa na sens wypowiedzi, np. zdanie Dobrze znacz język polski ma inny odcień znaczeniowy, niż zdanie Dobrze znasz język polski. W pierwszym przypadku podkreśla się pewną jakość, dobrą znajomość pewnego języka. W drugim podkreśla się, że dobrze zna się właśnie język polski, a nie jakiś inny język.

Akcent emocjonalny nazywany jest także akcentem emfatycznym (rzadziej również akcentem retorycznym). Podkreśla on nie znaczenie, ale wartość uczuciową, emocjonalną pewnej części zdania. Zmiana akcentu zdaniowego jest środkiem retorycznym służącym w wypowiedziach przykuciu uwagi słuchaczy – dlatego właśnie akcent emocjonalny nazywany jest w takim kontekście “akcentem retorycznym”.

Akcent zdaniowy w języku polskim

W języku polskim akcent zdaniowy pada przeważnie na przedostatnią sylabę wypowiedzenia (sylabę akcentowaną jego ostatniego wyrazu). Takie położenie akcentu zdaniowego jest położeniem neutralnym, czyli położeniem nie modyfikującym znaczenia ani treści emocjonalnej zdania.

Przesunięcie akcentu zdaniowego na inną akcentowaną sylabę wypowiedzenia jest już natomiast nacechowane funkcjonalnie. Spełnia w języku bardzo podobną rolę, co inwersja szyku zdania (czyli zmiana sensu zdania przez odwrócenie kolejności tworzących je wyrazów). Wiąże się też ściśle z aktualnym rozczłonkowaniem zdania. Aktualne rozczłonkowanie zdania to jego podział na człon wyjściowy (podmiot psychologiczny, osnowę zdania, temat zdania) oraz człon rozwijający (nazywany też rematem i orzeczeniem psychologicznym).

Miejsce akcentu zdaniowego. Przykłady

Akcent zdaniowy spoczywa zawsze na tym wyrazie, który stanowi remat (orzeczenie psychologiczne) zdania. Przy neutralnej strukturze zdania jego rematem jest orzeczenie (gramatyczne) lub grupa orzeczenia, jego tematem podmiot (gramatyczny) lub grupa podmiotu. Przykładem może być zdanie: Tomek to wczoraj widział.

Akcent zdaniowy na innej niż przedostatnia sylabie wypowiedzenia sygnalizuje inne niż neutralne umiejscowienie rematu. Wprowadza więc różnice znaczeniowe (różnice akcentu logicznego) między tak samo zapisywanymi i poza tym nie różniącymi się wymową wypowiedzeniami. Jako przykłady mogą służyć zdania: może być zdanie: Tomek to wczoraj widział (podkreślenie dopełnienia zdania), Tomek to wczoraj widział (podkreślenie czasu zdarzenia, okolicznika czasu), Tomek to wczoraj widział (podkreślenie sprawcy czynności, podmiotu zdania).


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego

Dodaj komentarz