Akcent proparoksytoniczny

Akcent proparoksytoniczny, także akcent daktyliczny – rodzaj akcentu wyrazowego (stałego), akcent padający na trzecią sylabę od końca wyrazu.


Akcent padający na ostatnią sylabę to akcent oksytoniczny, na przedostatnią – akcent paroksytoniczny, na pierwszą sylabę – akcent inicjalny. W sumie wyróżnia się więc, łącznie z akcentem proparoksytonicznym, cztery formy akcentu stałego.

Etymologia: z greckiego słowa προπαροξύτονος, proparoksytonos, “akcentowany na trzecią sylabę od końca”. Akcent daktyliczny – od metrum daktylicznego w poezji greckiej.

Stały akcent proparoksytoniczny jest raczej rzadkim zjawiskiem w językach świata – występuje np. we współczesnym języku macedońskim. Częsty jest także w łacinie, choć akcent paroksytoniczny jest w niej bardziej rozpowszechniony.

Akcent proparoksytoniczny w języku polskim

Dość często występuje także w języku polskim:

1) Na trzeciej sylabie od końca akcent mają czasowniki w 1. i 2. osobie liczby mnogiej czasu przeszłego: czytaliśmypisaliście.

2) Na trzeciej sylabie od końca akcent mają czasowniki w liczbie pojedynczej trybu przypuszczającego oraz w w 3. osobie liczby mnogiej trybu przypuszczającego: zrobiłbymzrobiłbyśzrobiłbyzrobiliby.

3) Na trzeciej sylabie od końca akcentowane są wyrazy złożone, składające się z dwusylabowego liczebnika głównego oraz cząstek –kroć, –sta, –setczterystasiedemkroćosiemset.

4) Na trzeciej sylabie od końca akcentowane są spójniki połączone z końcówkami osobowymi czasownika (-śmy, –ście): abyśmyżebyście.

5) Na trzeciej sylabie od końca akcentowane są rzeczowniki zapożyczone z języka łacińskiego zakończone na –yka, –ika w mianowniku liczby pojedynczej. W pozostałych przypadkach gramatycznych akcentowane są trzeciej sylabie od końca tylko wtedy, kiedy mają tyle samo sylab, co w mianowniku liczby pojedynczej: matematykafizykamatematykifizyki, ale matematykamifizykami.

6) Wyrazy takie jak matematykfizykmuzykinformatyk mają akcent na trzeciej sylabie od końca w dopełniaczu liczby pojedynczej oraz w formach fleksyjnych równych mu co do liczby sylab.

Nie należy akcentować na trzecią sylabę od końca wyrazów atmosferakapitanoficerwizyta – nie pochodzą one bowiem z łaciny. Wyrazy bibliotekaliceummuzeum pochodzą wprawdzie z łaciny, akcentuje się je jednak w języku polskim na drugą sylabę od końca. Błędem językowym jest także akcentowanie na trzecią sylabę od końca wyrazów naukaprawnicy, nie są to bowiem zapożyczenia (w przypadku wyrazu nauka wydawnictwa poprawnościowe uznają jednak takie akcentowanie za dopuszczalne).


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego

3 komentarze do “Akcent proparoksytoniczny”

  1. Informacje opracowane zostały na podstawie słowników językoznawczych i gramatyk języka polskiego. Tymczasem słowniki poprawnościowe języka polskiego rzeczywiście dopuszczają także akcentowanie wyrazu “nauka” na trzeciej sylabie. Uzupełniono artykuł.

    Odpowiedz
  2. Chciałabym podzielić się z państwem wątpliwościami, jakie budzi we mnie akcentowanie wyrazu ‘nauka’. Proszę o odniesienie do opinii RJP, zgodnie z którą poprawne jest również akcentowanie go na 3. sylabę od końca. Na marginesie zaznaczę, że mnie się to osobiście nie podoba.

    Odpowiedz
  3. Wg RJP akcent proparoksytoniczny w wyrazie ‘nauka’ z jakiegoś powodu nie jest błędem, a przynajmniej nie był nim w roku 2002, patrz:
    http://www.rjp.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=337:poprawne-akcentowanie&catid=44&Itemid=145

    Powyższy artykuł nie ma, zdaje się daty, zastanawia mnie więc, czy i ew. kiedy coś się w tej kwestii zmieniło. Pragnę zaznaczyć, że zdecydowanie jestem zwolenniczką akcentowania tego wyrazu na drugą sylabę.

    Odpowiedz

Dodaj komentarz