Akcent proparoksytoniczny
Akcent proparoksytoniczny, także akcent daktyliczny – rodzaj akcentu wyrazowego (stałego), akcent padający na trzecią sylabę od końca wyrazu.
Akcent padający na ostatnią sylabę to akcent oksytoniczny, na przedostatnią – akcent paroksytoniczny, na pierwszą sylabę – akcent inicjalny. W sumie wyróżnia się więc, łącznie z akcentem proparoksytonicznym, cztery formy akcentu stałego.
Etymologia: z greckiego słowa προπαροξύτονος, proparoksytonos, “akcentowany na trzecią sylabę od końca”. Akcent daktyliczny – od metrum daktylicznego w poezji greckiej.
Stały akcent proparoksytoniczny jest raczej rzadkim zjawiskiem w językach świata – występuje np. we współczesnym języku macedońskim. Częsty jest także w łacinie, choć akcent paroksytoniczny jest w niej bardziej rozpowszechniony.
Akcent proparoksytoniczny w języku polskim
Dość często występuje także w języku polskim:
1) Na trzeciej sylabie od końca akcent mają czasowniki w 1. i 2. osobie liczby mnogiej czasu przeszłego: czytaliśmy, pisaliście.
2) Na trzeciej sylabie od końca akcent mają czasowniki w liczbie pojedynczej trybu przypuszczającego oraz w w 3. osobie liczby mnogiej trybu przypuszczającego: zrobiłbym, zrobiłbyś, zrobiłby, zrobiliby.
3) Na trzeciej sylabie od końca akcentowane są wyrazy złożone, składające się z dwusylabowego liczebnika głównego oraz cząstek –kroć, –sta, –set: czterysta, siedemkroć, osiemset.
4) Na trzeciej sylabie od końca akcentowane są spójniki połączone z końcówkami osobowymi czasownika (-śmy, –ście): abyśmy, żebyście.
5) Na trzeciej sylabie od końca akcentowane są rzeczowniki zapożyczone z języka łacińskiego zakończone na –yka, –ika w mianowniku liczby pojedynczej. W pozostałych przypadkach gramatycznych akcentowane są trzeciej sylabie od końca tylko wtedy, kiedy mają tyle samo sylab, co w mianowniku liczby pojedynczej: matematyka, fizyka, matematyki, fizyki, ale matematykami, fizykami.
6) Wyrazy takie jak matematyk, fizyk, muzyk, informatyk mają akcent na trzeciej sylabie od końca w dopełniaczu liczby pojedynczej oraz w formach fleksyjnych równych mu co do liczby sylab.
Nie należy akcentować na trzecią sylabę od końca wyrazów atmosfera, kapitan, oficer i wizyta – nie pochodzą one bowiem z łaciny. Wyrazy biblioteka, liceum i muzeum pochodzą wprawdzie z łaciny, akcentuje się je jednak w języku polskim na drugą sylabę od końca. Błędem językowym jest także akcentowanie na trzecią sylabę od końca wyrazów nauka i prawnicy, nie są to bowiem zapożyczenia (w przypadku wyrazu nauka wydawnictwa poprawnościowe uznają jednak takie akcentowanie za dopuszczalne).
Informacje opracowane zostały na podstawie słowników językoznawczych i gramatyk języka polskiego. Tymczasem słowniki poprawnościowe języka polskiego rzeczywiście dopuszczają także akcentowanie wyrazu “nauka” na trzeciej sylabie. Uzupełniono artykuł.
Chciałabym podzielić się z państwem wątpliwościami, jakie budzi we mnie akcentowanie wyrazu ‘nauka’. Proszę o odniesienie do opinii RJP, zgodnie z którą poprawne jest również akcentowanie go na 3. sylabę od końca. Na marginesie zaznaczę, że mnie się to osobiście nie podoba.
Wg RJP akcent proparoksytoniczny w wyrazie ‘nauka’ z jakiegoś powodu nie jest błędem, a przynajmniej nie był nim w roku 2002, patrz:
http://www.rjp.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=337:poprawne-akcentowanie&catid=44&Itemid=145
Powyższy artykuł nie ma, zdaje się daty, zastanawia mnie więc, czy i ew. kiedy coś się w tej kwestii zmieniło. Pragnę zaznaczyć, że zdecydowanie jestem zwolenniczką akcentowania tego wyrazu na drugą sylabę.