Błąd językowy
Błąd językowy – nieświadome odstępstwo od współczesnej normy językowej; taki element wypowiedzi (tekstu) w danym języku, który nie mieści się w normie tego języka.
Norma ta usankcjonowana jest poprzez zwyczaj językowy oraz poprzez poczucie językowe środowisk uznawanych za złożone z użytkowników języka ogólnonarodowego (tzw. język literacki, język ogólny, odmiana kulturalna języka narodowego). W przypadku współczesnych języków posiadających formę pisaną do środowisk tych zaliczana jest przede wszystkim inteligencja humanistyczna. Błąd językowy zdefiniować można także funkcjonalnie, jako nieuzasadnioną funkcjonalnie innowację językową. Główne rodzaje błędów językowych to błędy gramatyczne, błędy leksykalne, błędy frazeologiczne i błędy stylistyczne.
Według Zenona Klemensiewicza błąd językowy to uchybienie zwyczajowi powszechnej mowy zwanej kulturalną, nie mające oparcia i usprawiedliwienia ani w panującym współcześnie ładzie, systemie językowym, ani w jakiejś starszej lub nowszej dążności ewolucyjnej języka.
Błąd językowy w systemie językowym
Od strony teoretycznej rozstrzygnięcie, czy dany element językowy jest błędem określają kryteria poprawności językowej. Kryteria takie to przede wszystkim zgodność z systemem językowym, zgodność ze zwyczajem społecznym oraz przydatność funkcjonalna. Od strony praktycznej rozstrzygnięcie takie ułatwiają poradniki językowe oraz słowniki, zwłaszcza słowniki poprawnej polszczyzny.
Ze względu na fakt, że język rozwija się, podlega ciągłym zmianom – nie każdy nowy twór językowy można uznać za błąd. Błędami są tylko te nowe elementy w języku, które nie mają w nim uzasadnienia funkcjonalnego. Co więcej, nie każde naruszenie normy językowej jest błędem językowym. Często nadawca świadomie odstępuje od normy językowej pragnąc w ten sposób osiągnąć jakiś szczególny cel – szczególnie często ma to miejsce w tekstach literackich, w wypowiedziach żartobliwych oraz w tekstach marketingowych i reklamowych. Wiele środków stylistycznych i figur retorycznych to odstępstwa od normy językowej, które nie są przy tym oczywiście błędami. Przykładem celowego odstępstwa od normy językowej może być ortografia stosowana przez futurystów – jak w tytule jednodniówki Anatola Sterna i Brunona Jasieńskiego Nuż w bżuhu.
Przyczyny powstawania błędów językowych
Głównymi przyczynami powstawania błędów językowych są nieznajomość panującej normy językowej oraz brak dostatecznej troski o poprawność wypowiedzi. Błędy językowe są często przejawem bierności intelektualnej twórców wypowiedzi mówionych i tekstów pisanych. Błędy językowe powstają często także pod wpływem czynników zewnętrznych i psychologicznych, takich jak zmęczenie czy zdenerwowanie.
W związku z faktem, że najważniejszą przyczyną powstawania błędów językowych jest nieznajomość normy językowej, błędy językowe są czymś trudnym do uniknięcia. Nie ma ludzi, którzy znają z własnego doświadczenia całość systemu językowego, doświadczenie faktów językowych ma zawsze charakter jednostronny i częściowy.
Niekiedy błędy językowe naruszają podstawowe, powszechnie znane normy systemu językowego – tego rodzaju błędy popełniane mogą być przez osoby, dla których dany język nie jest językiem ojczystym, a także przez osoby niewystarczająco wykształcone. U wykształconych rodzimych użytkowników języka błędy powstają jednak częściej poprzez nieuzasadnione rozszerzenie zastosowania mechanizmów systemu językowego. Właśnie z tego punktu widzenia błąd językowy traktowany może być jako rodzaj innowacji językowej, innowacja nie uzasadniona funkcjonalnie.
Rodzaje błędów językowych (klasyfikacja błędów językowych). Przykłady
Główne rodzaje błędów językowych, rozróżniane ze względu na zakres normy której uchybia określony element językowy, to:
Błędy gramatyczne, w tym błędy fleksyjne i błędy składniowe (błędy syntaktyczne). Wyróżnia się pośród nich także błędy słowotwórcze i błędy rodzajowe. Błędy fleksyjne polegają na naruszeniu normy językowej w zakresie odmiany wyrazów (np. nieodmienianie wyrazów odmiennych – komedie Fredro zamiast komedie Fredry). Błędy syntaktyczne naruszają normę językową w zakresie składni – np. naruszenie związku zgody (projekt ten stworzył architekt Anna Nowak zamiast projekt ten stworzyła architekt Anna Nowak) lub konstrukcja anakolutyczna.
Błędy leksykalne, w tym błędy znaczeniowe (błędy semantyczne) i błędy fonetyczne (błędy wymawianiowe, błędy w wymowie). Naruszają one normę językową w zakresie prawidłowego użycia wyrazów. Błędy fonetyczne to głównie błędy w realizacji samogłosek – np. wymowa idom zamiast idą, oraz błędne akcentowanie – np. bijatyka zamiast bijatyka. Błędy leksykalne polegają głównie na użyciu wyrazów w niewłaściwym znaczeniu (np. zabezpieczyć zamiast zapewnić).
Błędy frazeologiczne – niezamierzone niestosowności połączenia dwóch lub kilku wyrazów w jedno wyrażenie lub zwrot. Przynależą tu kontaminacje frazeologiczne, zastąpienie właściwego składnika bliskoznacznym (np. snuć perspektywy zamiast snuć plany) oraz niewłaściwe analogie (np. pokonać stosunkiem głosów jako błędna analogia w stosunku do wyrażeń typu pokonać bronią).
Błędy stylistyczne – pogwałcenie normy językowej w zakresie użycia środków językowych ze względu na ich wartość stylistyczną – np. używanie zdrobnień i wyrazów pieszczotliwych w tekście naukowym lub nadużywanie terminów naukowych w tekście dziennikarskim.
Za rodzaje błędów językowych uznawane są ze względów praktycznych także błędy ortograficzne i błędy interpunkcyjne. Obejmują one odstępstwa od norm pisowni i użycia znaków przestankowych. Błędy te nie stanowią jednak błędów językowych w sensie dosłownym, gdyż ortografia i interpunkcja stanowią elementy zewnętrzne wobec systemu językowego. Ponadto błędy te mają inny charakter – norma ortograficzna i interpunkcyjna opiera się nie tylko na konwencji społecznej, ale także na wprowadzonych odgórnie przepisach. Przykładem błędu ortograficznego, czyli zapisania wyrazu lub grupy wyrazów niezgodnie z normą ortograficzną panującą w danym języku, może być łączna pisownia czasowników z nie (niechcę zamiast nie chcę). Błędy interpunkcyjne polegają głównie na braku znaków interpunkcyjnych tam, gdzie ich wystąpienie przewidują normy lub na ich nadmiarze.