Błąd składniowy

Błąd składniowy, także błąd syntaktyczny – rodzaj błędu językowego, błąd polegający na nieuświadomionym i nieuzasadnionym złamaniu obowiązujących w danym języku norm składni zdania pojedynczego lub zdania złożonego. Obok błędów fleksyjnych zaliczany przeważnie do błędów gramatycznych, niekiedy jednak traktowany jako odrębny rodzaj błędów językowych (zobacz: błąd językowy, błąd gramatyczny).


Błędy składniowe: Główne rodzaje. Przykłady

Do najczęstszych błędów składniowych należą błędy dotyczące związków zgody, rządu i przynależności; błędy w szyku zdania; skróty składniowe; konstrukcje anakolutyczne i niepoprawne użycie imiesłowowych równoważników zdania.

Błędy w zakresie szyku. Nieprzestrzeganie zasad porządku linearnego szyku w języku polskim. Nie każde odstępstwo od naturalnego szyku zdania jest błędem językowym, zwłaszcza wobec faktu, że w języku polskim występuje tzw. szyk swobodny. Odstępstwa od szyku naturalnego służyć mogą tak celom stylistycznym (jako środki stylistyczne), jak i komunikacyjnym (porównaj: aktualne rozczłonkowanie zdania). Wiele błędów w zakresie szyku to drobne usterki językowe, które uznawać można także za przejawy maniery językowej lub za błędy stylistyczne. W zakresie szyku wyrazów istnieją jednak także błędy rażące. Należy do nich np. błędny szyk określenia – Prawdopodobnie wynika to z jego specyficznego charakteru, a zarazem trudnego zamiast Prawdopodobnie wynika to z jego specyficznego, a zarazem trudnego charakteru. Częste błędy w zakresie szyku dotyczą także klityk, wyrazów nieakcentowanych (porównaj: atona, akcent wyrazowy), zwłaszcza cząstek by i się. Przykłady: Gdyby o tym wiedział, by się przestraszył zamiast Gdyby o tym wiedział, przestraszyłby się; Bardzo przestraszył się zamiast Bardzo się przestraszył.

Naruszenie związku zgody. Niedostosowanie kategorii gramatycznych składnika podrzędnego do kategorii składnika nadrzędnego w związku zgody. Związek zgody rzadziej niż związek rządu stwarza problemy użytkownikom języka, uzgodnienie kategorii rodzaju i liczby dokonuje się zazwyczaj automatycznie. 1) Błędy dotyczące rodzaju rzeczownika powoduje najczęściej niezgodność znaczenia wyrazów z ich formą gramatyczną (np. wujostwo przyjechało zamiast wujostwo przyjechali), a także męskich nazw zawodów kobiet, rzeczowników w rodzaju niemęskoosobowym stanowiących nazwy osób (dzieci, osoby), metaforycznych nazw osób (głowa państwa) oraz skrótowców. 2) Błędy w zakresie kategorii liczby dotyczą uzgodnienia rzeczownika z zaimkiem osobowym (np. całe miasto plotkowało, że burmistrz ich okradł – zamiast je) oraz orzeczenia z podmiotem szeregowym (np. Aktorka i aktor, który do mnie przyszedł). 3) Błędy w zakresie uzgodnienia liczebnika z zaimkiem liczebnym (np. ile chłopców zamiast ilu chłopców); 4) Błędne uzgodnienie podmiotu i orzeczenia (np. większość chłopców marzyło zamiast większość chłopców marzyła).

Naruszenie związku rządu. Niedostosowanie składnika podrzędnego do wymagań składniowych składnika nadrzędnego w związku rządu. Chodzi tu o błędny rząd rzeczownika, czasownika, przymiotnika i przyimka (pojawiła się dziewczę, wykładał fizyki, wylądował na ziemię, analogiczny z czymś, przestrzegać przepisy, około dwadzieścia osób). Naruszeniem związku rządu jest także użycie niewłaściwych przyimków oraz nadużywanie przyimków (umiejętność do samodzielnego wykonania zadania, wykorzystać dla). Źródłem naruszeń związku rządu, zwłaszcza w zakresie stosowania przyimków, są często błędne analogie językowe, budowanie nieprawidłowych konstrukcji składniowych pod wpływem innych.

Błędne użycie spójników i zaimków względnych. Błąd składniowy polegający na niewłaściwym doborze wskaźników zespolenia, a więc mieszanie spójników o różnych znaczeniach (np. a i ale) oraz nadmiar wskaźników zespolenia (jeden o tym wiedział, a drugi natomiast nie).

Konstrukcja anakolutyczna (anakolut). Błąd składniowy w którym całe zdanie ma wadliwą, niepoprawną, wykolejoną, niejasną konstrukcję składniową. Przykład: Dyrektor otworzył zebranie, wskazując jego cele – w zdaniu tym zaburzenie konstrukcji składniowej powoduje niezrozumiałość wypowiedzi. Częstym rodzajem anakolutu jest anapodoton, brak koordynacji pomiędzy złożonymi parzyście członami zdania złożonego, np. Jedni tańczyli, reszta sobie poszła; Słońce świeci, a Warszawa jest nad Wisłą. Anakolut jest często figurą retoryczną i środkiem stylistycznym, stosuje się go w funkcji ekspresywnej.


Niepoprawne stosowanie imiesłowowego równoważnika zdania (uważane czasem za rodzaj anakolutu). Istnieją dwie zasady poprawności konstrukcji składniowej z imiesłowowym równoważnikiem zdania. Pierwsza to zasada tożsamości podmiotu, według której podmiot imiesłowowego równoważnika zdania powinien odnosić się do podmiotu zdania nadrzędnego. Druga zasada nakazuje użycie imiesłowu zgodne z jego funkcją czasową: 1) zakończone na –ąc imiesłowy przysłówkowe współczesne wyrażają czynność odbywającą się równocześnie z czynnością wyrażoną w zdaniu nadrzędnym; 2) imiesłowy przysłówkowe uprzednie zakończone na –szy wyrażają czynność wcześniejszą niż wyrażona w zdaniu nadrzędnym. Przykłady złamania pierwszej zasady: Siedząc na trawniku, zaczął padać deszcz (zamiast: kiedy siedziałem na trawniku, zaczął padać deszcz) – zdanie nadrzędne i imiesłowowy równoważnik zdania mają tu różne podmioty. Przykłady złamania drugiej zasady: Zdając maturę, wyjechali na wakacje zamiast zdawszy maturę, wyjechali na wakacje. Istnieją jednak także odstępstwa od tych zasad, imiesłowowe równoważniki zdania, które stanowią wyrażenia utarte (np. nawiasem mówiąc).

Skróty składniowe. Tego rodzaju błąd składniowy polega na pominięciu jakiegoś niezbędnego składnika wypowiedzi. Skróty składniowe odróżnić należy od wypowiedzi eliptycznych (elipsa), w których celowo opuszcza się części zdania zrozumiałe na tle kontekstu, a więc na ogół zbędne. Najczęstszym rodzajem skrótu składniowego jest łączenie wyrażeń o różnej składni. Polega on na opuszczeniu wyrazów, które ze względu na odmienne wymagania składniowe powinny być powtórzone. Zdarza się to najczęściej w przypadku wyrażeń przyimkowych, które zawierają ten sam rzeczownik, ale o różnej składni (np. przed i po świętach zamiast przed świętami i po świętach) oraz w przypadku zestawień czasowników, których dopełnieniem jest ten sam wyraz (np. przygarnęła i zaopiekowała się kotkiem zamiast przygarnęła kotka i zaopiekowała się nim – skrót taki nie jest przy tym błędem, jeśli oba czasowniki wymagają tego samego przypadka). Wyrażenia typu przed i po świętach są dopuszczalne w języku potocznym, stanowią natomiast błąd w języku starannym.


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego

Dodaj komentarz