Aktualne rozczłonkowanie zdania

Aktualne rozczłonkowanie zdania, także: funkcjonalna perspektywa zdania lub perspektywa funkcjonalna zdania – w językoznawstwie: podział zdania na temat (człon wyjściowy zdania – datum, osnowa zdania, podmiot psychologiczny) oraz remat (człon rozwijający zdanie – orzeczenie psychologiczne, jądro zdania, novum), struktura tematyczno-rematyczna zdania.


W większości wypowiedzi mówiący wskazuje na temat swojej wypowiedzi oraz na coś, co na ten temat mówi. Właśnie ten drugi czynnik wypowiedzi nazywamy rematem zdania. Aktualne rozczłonkowanie zdania jest podziałem zdania o charakterze semantycznym, dokonanym ze względu na jego funkcję komunikacyjną, nie podziałem o charakterze formalnym i składniowym (w odróżnieniu od rozbioru logicznego i rozbioru gramatycznego zdania). W odniesieniu do sytuacji komunikacyjnej w podziale tym wyróżnia się temat zdania jako coś już (w założeniu nadawcy) znane odbiorcy – temat (angielski topic, także theme), oraz jakąś informację nową dla niego – remat (angielski comment, także rheme lub focus). Zbliżone terminy w tradycyjnej terminologii gramatycznej to podmiot logiczny i podmiot gramatyczny zdania.

Zobacz też: budowa zdania (budowa składniowa zdania).

W innych językach: angielski – functional sentence perspective; francuski – perspective fonctionelle de la phrase; niemiecki – funktionelle Satzperspektive.

Twórcą pojęcia i terminu rematu był językoznawca czeski, reprezentant praskiej szkoły strukturalnej Vilém Mathesius. Badaniami nad funkcjonalną perspektywą zdania zajmowali się także inni jej przedstawiciele i związani z nią językoznawcy, w tym Miroslav Červenka, Jan Firbas i František Daneš. W Polsce problematyką tą zajmowali się m.in. Maria Renata Mayenowa i Andrzej Bogusławski.

Podmiot psychologiczny i orzeczenie psychologiczne

Temat zdania często pokrywa się z podmiotem gramatycznym, remat pokrywa się zaś często z orzeczeniem gramatycznym. Stąd też pochodzą ich alternatywne nazwy: “podmiot psychologiczny” i “orzeczenie psychologiczne“. Jest tak np. w zdaniu Tomek (temat zdania, a jednocześnie jego podmiot gramatyczny) upadł (remat zdania, a jednocześnie jego orzeczenie gramatyczne).

Datum i novum

Praska szkoła strukturalistyczna, jeden z głównych nurtów strukturalizmu w lingwistyce, podkreśla silnie związek wyodrębnienia tematu i rematu uwarunkowaniami kontekstowymi i konsytuacyjnymi (kontekst to językowe lub sytuacyjne otoczenie elementu językowego, konsytuacja to warunki, w których odbywa się akt mowy, takie jak jego czas i miejsce). Temat zdania definiuje się w niej jako człon wypowiedzi, który dany jest w niej przez kontekst lub konsytuację. Dlatego właśnie określa się go jako datum (łacińskie słowo datum znaczy właśnie “coś danego”). Remat natomiast wnosi – w odniesieniu do kontekstu i konsytuacji wypowiedzi – jakąś nową informację, komunikuje coś nowego. Stąd właśnie nazwa novum.

Przykłady:

W zdaniu Powieść o Amerykaninie napisał James Baldwin tematem jest “powieść o Amerykaninie”, rematem “James Baldwin”. Jako pewne novum wprowadzona jest informacja, kto napisał powieść o Amerykaninie.

W zdaniu James Baldwin napisał powieść o Amerykaninie tematem jest “James Baldwin”, rematem jest “powieść o Amerykaninie”. Jako pewne novum wprowadzona jest tu informacja, co napisał James Baldwin.

Temat i remat: miejsce w zdaniu, akcent zdaniowy

Ważną rolę w ustalaniu aktualnego rozczłonkowania zdania pełni szyk wyrazów, zwłaszcza inwersja podmiotu i orzeczenia. W wypowiedziach ustnych jego ustalenie umożliwiają także czynniki intonacyjne oraz akcentowe.

W większości zdań polskich temat poprzedza remat, zwłaszcza w wypowiedziach bez wyraźnego nacechowania stylistycznego. Remat może poprzedzać temat w wypowiedziach o nacechowaniu emfatycznym. W wypadku inwersji (przestawienia) podmiotu i orzeczenia gramatycznego przeważnie zmienia się także temat i remat. W wypowiedziach takich ten człon zdania, który reprezentuje remat, nosi na sobie główny akcent zdaniowy.

Równie częste jak zmiany szyku i zmiany inwersji wskazówki służące ustaleniu tematu i rematu dostarczane są przez intonację zdaniową, zazwyczaj także w połączeniu ze zmianą akcentu. Tak intonacja zdaniowa, jak i akcent zdaniowy mogą nadawać odmienną interpretację semantyczną zdaniom, które są identyczne pod względem budowy. Np. w zdaniu “Na płocie zobaczyłem kota” w zależności od intonacji tematem może być “Na płocie” (“Na płocie… zobaczyłem kota”) i “Na płocie zobaczyłem” (“Na płocie zobaczyłem… kota”). Podobnie w przypadku inwersji (“Kota… [temat] zobaczyłem na płocie [remat]”, i “Kota zobaczyłem… [temat] na płocie [remat]”).

Temat i remat a spójność tekstu

Aktualne rozczłonkowanie zdania jest pojęciem istotnym także dla analizy spójności tekstu. Spójność tekstu to zespół właściwości tekstu, które czynią go wewnętrznie zorganizowanym, koherentnym, całością jednocześnie zamkniętą i rozczłonkowaną wewnętrznie. Jedną z najważniejszych takich właściwości jest struktura tematyczno-rematyczna tekstu. Struktura ta ujawnia się w jego rozwoju następczym – w toku wypowiedzi rematy zdań wcześniejszych stają się tematami zdań późniejszych, zachodzi tu więc powtarzalność informacyjna połączona z przemianą funkcji. Właściwość ta istotna jest dla analizy wielu ważnych zagadnień szczegółowych – przykładem może być prawidłowe tworzenie akapitów.

Zobacz też: aktualizacja.


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnegoEncyklopedia literatury

Dodaj komentarz