Bajronizm

Bajronizm (rzadziej także w formie byronizm, w języku angielskim byronism) – zespół tendencji występujących w literaturze romantyzmu (zwłaszcza wczesnego), obejmujący swoim zasięgiem także inne dziedziny życia kulturalnego i obyczajowości oraz świata idei. Jest zjawiskiem nie tylko literackim, ale także socjologicznym. Stanowi nie tylko tendencję literacką, ale także postawę wobec życia – wzorzec osobowy popularny w pierwszej połowie XIX wieku. Bajronizm stawał się przy tym często modą, a nawet pozą. Ukształtował się jako naśladownictwo twórczości, życia, osobowości i idei jednego z największych poetów romantyzmu angielskiego, George’a Byrona (1788-1824). Występował w literaturze romantyzmu wszystkich krajów europejskich, w tym w literaturze polskiej. Inne typowe wzorce osobowe i literackie romantyzmu, takie jak prometeizm, werteryzm, reneizm, schilleryzm i tyrteizm są często kontrastowo odmienne od wzorców bajronizmu.

George Byron i jego legenda literacka. Bajronizm a życie i osobowość poety

George Gordon Byron był pisarzem, który znany był ogółowi nie tylko ze swojej twórczości, ale także z bujnego i skomplikowanego życiorysu. Życie Byrona wiązało się z wieloma skandalami obyczajowymi – w 1816 roku poeta musiał z ich powodu opuścić na zawsze Wielką Brytanię. Należały do nich np. nieudane małżeństwo, kazirodczy związek z własną siostrą oraz związki homoseksualne. Byron łamał konwenanse, przeciwstawiał się autorytetom, zachowywał się w sposób prowokacyjny. Prowokacje te miały także charakter polityczny, wymierzone były w arystokrację angielską. Częste były także gwałtowne spory poety z krytykami literackimi. Źródłem legendy literackiej Byrona jest nie tylko jego jego twórczość, ale także jego biografia.

Bajronizm jako tendencja literacka stanowi przejaw fascynacji nie tylko dziełem, ale także osobą poety. Sposób życia Byrona i koleje jego życia ukształtowały wzorzec osobowy poety romantycznego jako jednostki skłóconej ze światem, zbuntowanej, o nieprzeciętnej indywidualności. Jest to jednostka nieszczęśliwa, ale niepoddająca się losowi – skłócona z otoczeniem, ale aktywnie walcząca o prawa innych (por. aktywizm). Przekracza ona i łamie panujące konwencje obyczajowe, moralne i estetyczne. Odczuwa ambiwalencję swoich wyborów etycznych, często stając przed trudnymi wyborami moralnymi. Kieruje się przy tym emocjami i gwałtownymi namiętnościami – jeśli popełnia występki, silnie odczuwa brzemię winy. Te same cechy przejawiają się także w kreacji bohatera w utworach literackich George’a Byrona (“bohater bajroniczny”). Poeta udzielał swoim bohaterom własne rysy osobowościowe, wprowadzał też do swoich dzieł elementy autobiograficzne. Jednocześnie sam kreował swoje życie w myśl swoich ideałów estetycznych, co uważano często za teatralną pozę.

Typowa dla romantyka chęć połączenia życia i sztuki czyniła z Byrona w oczach ludzi nie tylko pisarza (a z pewnością nie pisarza w dawnym typie poety-rzemieślnika), ale typ artysty-geniusza, rewolucjonisty i bohatera. Uznanie w kręgach radykalnych epoki znajdowały także rewolucjonistyczne poglądy społeczne i polityczne Byrona, który starał się zresztą stale wcielać je w czyn. W związku ze swoimi poglądami opuścić musiał ojczyznę, a następnie wziął udział w wojnie o niepodległość Grecji, w której to tragicznie zginął. Wyjazd Byrona w 1823 roku do walczącej o niepodległość Grecji ugruntował jego romantyczną legendę wojownika o wolność i buntownika. Okoliczności śmierć Byrona (który zmarł w 1824 roku w Grecji z powodu panującej tam epidemii malarii) także przyczyniły się do utrwalenia jego legendy literackiej.

Byron kreował więc swoje życie na podobieństwo sztuki, swoją sztukę zaś na podobieństwo życia. Modne naśladowanie Byrona stawało się często pozą, ale pozerstwo widzi się przy tym nie tylko u jego naśladowców, oskarża się o nie często także jego samego. Romantycy nie byli zresztą nieświadomi tej sytuacji – przykładem może być tu Kordian Słowackiego, który miota się między pragnieniem autentyczności i mocy i oskarżaniem samego siebie o udawanie i słabość. Ten wewnętrzny rozdźwięk stanowi jeden z najważniejszych przejawów ironii romantycznej.

Pozerstwo i snobizm oraz sprzeciw wobec panujących konwencji społecznych i obyczajowych nie jest jedyną przyczyną, dla której wielu, zwłaszcza w jego ojczystym kraju, żywiło niechęć do osoby Byrona. W XIX-wiecznej Wielkiej Brytanii Byron był postacią niepopularną. Poetę cechowały także arogancja, wybuchy gniewu, dziwaczność, ostentacja, tryb życia uznawany wtedy za niemoralny. Izolacja poety w jego rodzinnym środowisku także przyczyniła się do ukształtowania jego – wzorowanego na własnym życiu – wzorca bohatera romantycznego jako skłóconego ze światem indywidualisty. Sam Byron odnosił się zresztą do rzeczywistości Wielkiej Brytanii równie niechętnie – konflikt z otoczeniem był głównym powodem, dla którego poeta opuścił swoją ojczyznę.

Bajronizm a twórczość Byrona. Bajronizm w literaturze romantyzmu polskiego

Wzorzec pety romantycznego oraz wzorzec bohatera to główne, ale nie jedyne elementy bajronizmu w literaturze. George Byron, którego twórczość literacka jest obfita i bogata, wprowadził także wiele kontynuowanych przez następne pokolenia romantyków wzorców formalnych literatury. Ukształtował nowe formy wielu typowych dla romantyzmu gatunków literackich, takich jak poemat dygresyjny, powieść poetycka, dramat filozoficzny, poemat satyryczny i poemat polityczny.

Realizowana w tych gatunkach twórczość Byrona cechowała się nie tylko specyfiką treści, ale także formy. Cechy bajronizmu to np. zawikłanie kompozycji utworu, wprowadzanie atmosfery tajemniczości i grozy, fragmentaryczność akcji, rozbicie fabuły (np. poprzez dygresje w poemacie dygresyjnym), synkretyzm rodzajowy (mieszanie elementów poetyckich, epickich i dramaturgicznych) oraz częste odwoływanie się do motywów egzotycznych (orientalizm) i historycznych. Bajronizm obejmuje także specyficzną postawę narratora wobec świata – ironiczny dystans tak wobec świata przedstawionego, jak i samego siebie, określany jako “ironia romantyczna”.

Twórczość Byrona cieszyła się tak samo dużą sławą, jak życie pisarza. Byron działał przy tym wcześniej, niż inni wielcy romantycy europejscy, co także tłumaczy jego znaczny wpływ na innych pisarzy romantyzmu. Wielką sławę zdobył już jeden z jego najwcześniejszych utworów – poemat Wędrówki Childe Harolda z 1812 roku (Childe Harold’s Pilgrimage). Sławę Byrona w całej Europie ugruntowały jego kolejne dzieła, z których najważniejsze to powieści poetyckie Giaur (The Giaour, 1813), Korsarz (The Corsair, 1814) i Lara (1814), dramat Manfred (1814) oraz poemat dygresyjny Don Juan (1823).

Wzorzec artysty, bohatera literackiego i samej twórczości poetyckiej oddziaływał silnie na wielu najwybitniejszych pisarzy romantyzmu. W literaturze niemieckiej należał do nich np. Heinrich Heine, w literaturze francuskiej Alfred de Musset, w literaturze rosyjskiej Aleksander Puszkin i Michaił Lermontow. W literaturze angielskiej twórcą szczególnie bliskim Byronowi był jego przyjaciel Percy Bysshe Shelley. W literaturze polskiej bajronizm wystąpił w twórczości Adama Mickiewicza (szczególnie Konrad Wallenrod i Dziady) i Juliusza Słowackiego (zwłaszcza w poemacie dygresyjnym Beniowski), a także wielu innych przedstawicieli romantyzmu polskiego – w tym zwłaszcza Antoniego Malczewskiego (Maria, 1825) i Seweryna Goszczyńskiego (Zamek kaniowski, 1828). Bajronizm oddziaływał przy tym przede wszystkim na wczesny romantyzm – nie znajdujemy np. wyraźnych wpływów Byrona na twórczość Norwida.

W literaturze polskiej wpływy Byrona najsilniej widoczne są w twórczości Adama Mickiewicza. Fascynacja Mickiewicza Byronem widoczna jest np. w pierwszym tomie Poezji (1822 – tom ten zawierał m.in. Ballady i romanse) oraz w IV części Dziadów. Najbardziej wyrazistym przykładem bohatera bajronicznego jest w literaturze polskiego romantyzmu Konrad Wallenrod. Wpływ Byrona (zwłaszcza stanowiący jedną z głównych cech bajronizmu orientalizm) widoczny jest także w Sonetach krymskich, w sonetach odeskich oraz w sposobie kreowania bohatera w III części Dziadów (Konrad) i w Panu Tadeuszu (Jacek Soplica). Adam Mickiewicz był także tłumaczem dzieł Byrona – przełożył m.in. Giaura, fragment Wędrówek Childe Harolda oraz wiersz Sen.

Także w twórczości Juliusza Słowackiego silnie przejawia się wpływ Byrona. Widoczne jest to w dziełach takich jak Mnich, Jan Bielecki, Hugo, Żmija, Arab (1832) i Lambro (1833). Powstała w latach 1836-1839 Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu ma wiele podobieństw do Wędrówek Childe Harolda. Poemat dygresyjny Beniowski wzoruje się często na Don Juanie Byrona.

Bajronizm, silnie obecny w literaturze polskiego romantyzmu lat 20. XIX wieku, w okresie polistopadowym schodzi na dalszy plan. W późnym romantyzmie polskim, podobnie jak w ogólnoeuropejskim, indywidualne przeżycia bohatera stają się mniej istotne, niż społeczne cele literatury. Widoczne jest to zwłaszcza w sposobie kreacji bohatera, który ze zbuntowanego indywidualisty przeistacza się w bojownika całkowicie oddanego walce o wyzwolenie narodu. Przemiana Gustawa w Konrada w Dziadach Adama Mickiewicza może być interpretowana jako metaforyczne odrzucenie bajronizmu. Z drugiej strony, wyzwolenie narodowe i społeczne obecne jest także w twórczości Byrona, który sam aktywnie uczestniczył w walkach o wyzwolenie narodowe Grecji. Zerwanie z bajronizmem w literaturze późnego romantyzmu nie jest zresztą całkowite – typowym bohaterem bajronicznym jest np. Jacek Soplica w Panu Tadeuszu.

Bohater bajroniczny

Najbardziej charakterystyczny dla bajronizmu jest sposób kreacji bohatera literackiego. Bohater bajroniczny (bohater byronowski) to typowy dla literatury romantyzmu stereotyp bohatera, który wielokrotnie powielali inni twórcy epoki.

Bohater bajroniczny to najczęstszy i najbardziej charakterystyczny typ bohatera romantycznego. Jest buntownikiem, indywidualistą, który swoją postawą wyraża protest przeciw zastanemu porządkowi społecznemu i przeciw obowiązującym zasadom moralnym. Stanowi postać tragiczną i nieprzeciętną, a zarazem wyobcowaną ze społeczeństwa. Zajmuje przy tym postawę aktywną wobec rzeczywistości, co odróżnia go np. od typowego dla literatury symbolizmu wzorca “poety wyklętego”, w którym częste są postawy rozpaczy i rezygnacji, a także bierność wobec rzeczywistości. W samym romantyzmie z aktywistyczną postawą bohatera bajronicznego kontrastuje inny typowo romantyczny motyw – “choroba wieku”, tj. ogarniające bohatera poczucie apatii, znużenia i zniechęcenia (widoczne np. w postaciach Wertera i Gustawa), a także pasywistyczny werteryzm i reneizm.

Cechą charakterystyczną bohatera bajronicznego jest także to, że obciążony jest on jakiegoś rodzaju tajemniczą winą, przy czym często jest to zbrodnia. Bohater jest świadomy swojej winy, a świadomość ta stale go prześladuje – żyje więc w niekończącym się cierpieniu. Nawet walcząc o wolność, bohater bajroniczny nie ma cech prometejskich, jego działania nie stanowią ofiary na rzecz innych ludzi. Interesuje go przede wszystkim jego własna wolność. Walczy także o prawo do zemsty i namiętności. Bliski jest często bohaterom tragedii greckich – pycha i poczucie winy prowadzą go do katastrofy, często do gwałtownej śmierci.

Dla bohatera bajronicznego charakterystyczna jest więc ambiwalencja moralna – jest on zarazem zbrodniczy i wielki, w jakiś sposób imponujący. Tego rodzaju jednostka ma także wiele kolorytu, jest interesująca, dzięki czemu stawała się dla romantyków ciekawym materiałem literackim. Popularność wzorca bajronowskiego w literaturze romantyzmu wiązała się także z konfliktami społecznymi i politycznymi epoki – poszukiwania i rozczarowania bohaterów literackich odzwierciedlają panujący kryzys cywilizacyjny.