Nacechowaność (nacechowanie)
Nacechowaność, także nacechowanie – w terminologii językoznawczej: posiadanie przez jeden z członów opozycji prywatnej cechy, której pozbawiony jest człon drugi. Opozycja prywatna to wyróżniony przez praską szkołę językoznawczą rodzaj opozycji fonologicznej, w której jeden z członów (nazywany członem nacechowanym) ma wszystkie cechy fonetyczne drugiego i przynajmniej jedną dodatkową cechę dystynktywną. Wypracowane przez praską szkołę strukturalistyczną pojęcie nacechowania odnosiło się początkowo do zjawisk fonologicznych, następnie (zwłaszcza w gramatyce transformacyjno-generatywnej) objęło także inne dziedziny zjawisk językowych. morfologię i składnię. W ogólniejszym ujęciu nienacechowane są elementy “naturalne”, neutralne i oczekiwane.
Językoznawczy termin “nacechowanie” upowszechnił się także w innych dziedzinach wiedzy – początkowo w semiotyce logicznej, następnie również w teorii komunikacji, medioznawstwie, marketingu, socjologii i teorii kultury, analizie tekstu (np. nacechowanie ideologiczne i aksjologiczne tekstu, nacechowanie komentarzy). W innym znaczeniu mówi się także o nacechowaniu semantycznym stylistycznym i emocjonalnym elementów językowych.
Polski termin “nacechowanie” jest przekładem angielskiego terminu markedness. Badaniem nacechowaności zajmuje się teoria nacechowaności (theory of markedness) rozwijana w gramatyce transformacyjno-generatywnej. Pojęcie nacechowaności rozpowszechniło się już w językoznawstwie lat 30. XX wieku za sprawą praskiej szkoły strukturalistycznej. W sposób pełny opracował je Nikołaj Trubieckoj w swojej teorii fonologicznej, zwłaszcza w dziele Grundzüge der Phonologie. Aż do lat 60. XX wieku pojęcie nacechowaności było jednak stosunkowo mało znane. Nie każdy językoznawca operuje przy tym precyzyjną definicją nacechowaności: niekiedy jest to termin rozumiany intuicyjnie lub używany w sposób przygodny. W innych dziedzinach wiedzy (np. w socjologii) “nacechowanie” uznawane bywa za termin modny, a przy tym nadużywany, często pozbawiony przy tym konkretnej treści.
Nacechowaność a kategorie fonologiczne
Podstawą nacechowania i nienacechowania elementów fonologicznych w ujęciu praskiej szkoły strukturalistycznej jest występowanie w danej parze członów opozycji fonologicznej cechy prywatywnej. Cecha ta jest podstawą wyróżnienia takiej opozycji, przy czym człon nienacechowany charakteryzuje się większym zakresem zakresem występowania. Przykładem może być tu opozycja głosek dźwięcznych i głosek bezdźwięcznych: w przypadku języka polskiego członem nienacechowanym tej pary są spółgłoski bezdźwięczne. Spółgłoski dźwięczne mają w języku polskim mniejszy zakres występowania, nie występują np. w wygłosie. Definicja nacechowania odpowiada więc zależności znanej z logiki, według której im szerszy jest zakres danego pojęcia, tym uboższa jest jego treść.
Nacechowanie a kategorie morfologiczne
O nacechowaniu mówi się często nie tylko w odniesieniu do kategorii fonologicznych, ale także morfologicznych. Jako nienacechowany traktowany może być np. czas teraźniejszy (w opozycji do czasu przeszłego i innych) lub tryb oznajmujący (w opozycji do trybu przypuszczającego, rozkazującego i innych). Człony nienacechowane odznaczają się większym zakresem (ewentualnie większą częstotliwością) użycia. Tak np. czas teraźniejszy nie jest nacechowany, można bowiem za jego pomocą wyrazić nie tylko zdarzenia teraźniejsze, ale też przeszłe (praesens historicum, zwłaszcza w żywej narracji) lub przyszłe (np. idę do domu).
Nacechowaność w gramatyce transformacyjno-generatywnej
Teoria nacechowania (theory of markedness) rozwijana w gramatyce transformacyjno-generatywnej przyjmuje nieco odmienne rozumienie nacechowaności. Interesuje się ona najbardziej prawdopodobnymi kombinacjami cech językowych w danych segmentach wyrażeń językowych. Nienacechowane elementy językowe to właśnie te, które są najczęstsze i najbardziej prawdopodobne. Określić je można także jako najbardziej naturalne kombinacje elementów językowych. Przykładem może być tu bezdźwięczność spółgłosek, która jest bardziej prawdopodobna, niż ich bezdźwięczność, a więc nienacechowana. Bezdźwięczność jest zarazem najbardziej typową cechą wszystkich spółgłosek jako klasy elementów językowych.
Kategoria nacechowaności odnosi się również do zjawisk z zakresu składni. Przykładem może być przytaczany przez twórców teorii nacechowaności fakt, że w językach, w których czasowniki zajmują końcowe miejsce w zdaniu, rzeczowniki zajmują końcowe miejsce we frazach nominalnych. W tego rodzaju językach końcowa pozycja rzeczownika w grupie nominalnej i końcowa pozycja orzeczenia w zdaniu jest więc nienacechowana.