Pieśni, pieśń – forma muzyczna
Pieśń (pieśni) – forma muzyczna, utwór wokalno-instrumentalny do tekstu lirycznego, zazwyczaj solowy, ale także chóralny. Jego odpowiedniki w terminologii literackiej to pieśń jako gatunek literacki (przy czym w ściśle rozumianej pieśni literackiej bezpośredni związek między muzyką i słowem ulega zerwaniu) oraz pieśń ludowa.
Pieśń, piosenka, Lied, song, chanson i mélodie
W terminologii polskiej występuje rozróżnienie pomiędzy pieśnią a piosenką. Piosenkami nazywa się utwory o lekkim charakterze, zwłaszcza przynależące do kultury popularnej, stanowiące typ twórczości estradowej – ale także niektóre utwory przynależące do twórczości ludowej i dziecięcej. Rozróżnienie to nie występuje w innych językach. W języku angielskim pieśni i piosenki określa się wspólnym terminem “song”. Można jednak używać rozróżnień typu art song (pieśni artystyczne) i popular song (piosenki popularne), istnieje także słowo ditty, oznaczające piosenki o bardzo prostej budowie.
W języku niemieckim pieśń to Lied, w liczbie mnogiej Lieder. Zasadniczo nie występuje rozróżnienie pomiędzy pieśnią i piosenką, utwory o charakterze estradowym określane bywają jednak słowem Schlager. W języku francuskim pieśń i piosenka to chanson (w liczbie mnogiej chansons). Utwory o lżejszym charakterze określane bywają terminem chansonette. Pieśni o charakterze artystycznym nazywane są natomiast mélodie. W anglosaskim kręgu kulturowym przyjęło się, by na określenie dzieł kompozytorów francuskich i niemieckich stosować oryginale określenia słowa Lied i chanson.
W odróżnieniu od piosnek, pieśniami nazywa się przede wszystkim utwory muzyczne tworzone w konwencji muzyki poważnej, dla śpiewaków i instrumentalistów wykonujących je w tej konwencji. Od pieśni ludowych odróżnia je to, że nie są to utwory anonimowe, ale dzieła tworzone przez konkretnych i znanych kompozytorów. Kompozycje te mogą być jednak realizowane także w innych konwencjach – dotyczy to zwłaszcza pieśni patriotycznych, religijnych i wojskowych. Ponadto wiele pieśni o wysokich walorach artystycznych, zaliczanych do muzyki poważnej, to utwory anonimowe – dotyczy to zwłaszcza dzieł muzyki średniowiecza.
Konwencja pieśni w muzyce
Pieśń stanowi formę wokalną lub wokalno-instrumentalną, której słowa stanowi tekst poetycki. Wysoki walor artystyczny tekstu jest istotny w wielu dziełach reprezentujących formę pieśniową, decydując także o ich warstwie muzycznej, dla których charakterystyczne są liryzm i kameralność. Odróżnia to pieśni od wielu innych form wokalnych, w szczególności od arii, dla której charakterystyczna jest często popisowość, nacisk na wirtuozerię wokalną połączoną z efektownością.
Najczęstszym typem pieśni jest utwór wykonywany przez jednego śpiewaka z towarzyszeniem instrumentu solo. Stosuje się przy tym głównie instrumenty strunowe – w muzyce starożytnej Grecji śpiewakom i wykonującym swoje utwory poetom towarzyszyły kitara i lira. W czasach nowożytnych najpopularniejszymi instrumentami były lutnia i gitara, a od XVIII wieku fortepian. Powstawały przy tym tak pieśni na głosy męskie, jak i na głosy żeńskie, a także duety, tercety i pieśni chóralne. Rzadziej powstają utwory pieśniowe z akompaniamentem instrumentalnych zespołów kameralnych lub z towarzyszeniem orkiestry (pieśni symfoniczne, pieśni orkiestrowe. Istnieją także kompozycje pieśniowe bez towarzyszenia instrumentów, wykonywane a cappella – są to przede wszystkim pieśni chóralne i pieśni powszechne.
W obrębie pieśni kompozytorzy dążą więc często do jedności języka poetyckiego i języka muzycznego, co odróżnia ją od opery, w której, według słów Mozarta, poezja jest tylko “służką” muzyki. W pieśni muzyka podkreśla i intensyfikuje wyraz emocjonalny słowa. Odnosi się do przede wszystkim do pieśni muzyki romantyzmu, której ideały zakładały powiązanie między literaturą i muzyką (idea syntezy sztuk) oraz kładły nacisk na pierwiastki emocjonalne treściowe w muzyce (programowość). Dla kompozytorów romantyzmu szczególnie istotna była intensywność indywidualnego doświadczenia emocjonalnego. Pieśń rozkwitała przy tym przede wszystkim w muzyce niemieckiej, a następnie także francuskiej. Z muzyki wokalnej słynęły wprawdzie przede wszystkim Włochy, w XIX wieku rozkwitała tam jednak przede wszystkim opera, w tym typowa dla stylu bel canto wirtuozowska aria.
Historia pieśni jako formy muzycznej
Początki pieśni jako formy muzycznej wiążą się z działalnością trubadurów i truwerów. Tworzyli oni utwory jednogłosowe, realizujące wiele konwencji gatunkowych (np. sonet, ballada, virelai, rondo, madrygał). Pod koniec wieków średnich rozwinęła się pieśń polifoniczna – wielogłosowość wprowadził w końcu XIII wieku Adam de la Halle. Guillaume de Machaut, który tworzył pieśni wielogłosowe kontynuujące gatunki literackie i formy muzyczne stworzone przez trubadurów i truwerów. We włoskiej muzyce średniowiecznej szczególnie popularnymi formami o cechach pieśniowych były madrygał i ballata.
W XV i XVI wieku pojawiały się nowe rodzaje pieśni, nienawiązujące już do twórczości trubadurów, nawiązujące jednak niekiedy do literatury starożytnej lub czerpiące z lokalnych tradycji muzycznych i literackich – w muzyce włoskiej należały do nich np. frottola, villanella oda i nowe formy sonetu, w muzyce francuskiej chanson, a w muzyce hiszpańskiej villancico. W muzyce renesansowej powstawała przy tym przede wszystkim pieśń chóralna, tak z akompaniamentem instrumentalnym, jak i a cappella. W XVI wieku coraz większą popularność zdobywał madrygał. Do głównych twórców madrygałów renesansowych należeli Jacob Arcadelt, Philippe Verdelot, Cipriano de Rore, Luca Marenzio, Claudio Monteverdi i Gesualdo. W muzyce barokowej pieśń miała niewielkie znaczenie ze względu na dominację wielkich form wokalno-instrumentalnych. Rozwijała się wtedy przede wszystkim canzonetta, o charakterze popularnym. Niektórzy kompozytorzy barokowi (np. Georg Philipp Telemann) tworzyli jednak pieśni.
W XVIII wieku powstaje najbardziej odtąd rozpowszechniony typ pieśni – pieśń solowa z akompaniamentem fortepianu, o charakterze kameralnym i lirycznym. W okresie klasycyzmu utwory takie komponowali m.in. Wolfgang Amadeusz Mozart, Johann Friedrich Reichardt, Carl Friedrich Zelter i Johann Rudolf Zumsteeg. Pieśń solowa rozwinęła się znacznie w pierwszej połowie XIX wieku – charakterystyczne jest dla niej wtedy usamodzielnienie się akompaniamentu fortepianowego, który przestaje być jedynie “tłem” dla partii wykonywanych przez śpiewaka, nabierając autonomicznych wartości artystycznych. Tendencja ta widoczna jest zwłaszcza w pieśniach Ludwiga van Beethovena.
Kompozytorem najsilniej identyfikowanym z pieśnią, który w największej mierze przyczynił się do rozwoju i popularności tej formy muzycznej w XIX wieku, był Franz Schubert (1797-1828). Pierwsze utwory pieśniowe Schubert stworzył w wieku czternastu lat, komponował je zaś aż do śmierci w wieku 31 lat – pieśni Schuberta obejmują łącznie około sześciuset utworów. Jest to przy tym nie tylko bardzo rozległy, ale także bardzo zróżnicowany repertuar pieśniowy, cieszący się znaczną popularnością już za życia kompozytora. Wykazał on wielkie możliwości tej formy w zakresie wyrazu emocjonalnego oraz zróżnicowania treściowego i formalnego. Schubert cechował się niezwykłym darem tłumaczenia poezji na język muzyki. Jego utwory są przy tym pełne niezwykle pięknych, a przy tym przystępnych również dla szerokiej publiczności melodii, wyróżnia je również niezwykła harmonia. Zasługą Schuberta jest także zmiana natury akompaniamentu fortepianowego – u Schuberta akompaniament nie jest całkowicie podporządkowany głosowi, ale staje się niezależny, współdziałając z głosem śpiewaka w budowaniu dramatyzmu i poetyckości dzieła muzycznego. Schubert ustalił przy tym trzy główne formy pieśni – były to forma zwrotkowa, forma wariacyjna i forma przekomponowana.
W XIX wieku pieśń stała się formą niezwykle popularną, przy czym kolejni kompozytorzy kontynuowali idee Schuberta. Do najwybitniejszych kompozytorów pieśni solowej XIX wieku należeli Robert Schumann (który jeszcze bardziej rozwinął rolę akompaniamentu fortepianowego), Johannes Brahms, Felix Mendelssohn-Bartholdy, Hugo Wolf, Hector Berlioz (pierwszy wybitny przedstawiciel formy pieśniowej w muzyce francuskiej), Charles Gounod, Jules Massenet, Gabriel Fauré, Gustaw Mahler, Modest Musorgski i Piotr Czajkowski. Nowością była w XIX wieku pieśń orkiestrowa, do której głównych reprezentantów należeli Hector Berlioz i Gustaw Mahler. Do najwybitniejszych kompozytorów pieśni w muzyce polskiej należeli Stanisław Moniuszko, Fryderyk Chopin, Władysław Żeleński, Zygmunt Noskowski i Eugeniusz Pankiewicz.
W XIX wieku kompozytorzy tworzyli często zbiory i cykle pieśniowe. Zasadą łączenia utworów było przy tym pokrewieństwo melodyki i motywiki. Do najbardziej znanych cyklów pieśni epoki romantyzmu należą Piękna młynarka (1823) i Podróż zimowa (1827) Franza Schuberta oraz Miłość poety (1840) Roberta Schumanna. Pieśni i piosenki popularne oraz ludowe grupowały natomiast śpiewniki oraz zestawienia typu potpourri. W XIX wieku powstała także wzorowana na pieśniach forma czysto instrumentalna – “pieśń bez słów”, którą stworzył Felix Mendelssohn-Bartholdy.
W muzyce XX wieku formę pieśni uprawiali m.in. Richard Strauss, Claude Debussy, Maurice Ravel, Henri Duparc, Francis Poulenc, Arnold Schönberg, Alban Berg, Chalres Ives, Aaron Copland, Samuel Barber i Benjamin Britten. Do polskich kompozytorów pieśni należeli m.in. Mieczysław Karłowicz, Karol Szymanowski i Stanisław Wiechowicz (pieśni chóralne). Twórczość pieśniowa rozwijała się równolegle z poezją – widoczne jest to zwłaszcza w dziełach Claude’a Debussy’ego, który tworzył pieśni do słów poetów przynależących do kręgu symbolizmu, takich jak Charles Baudelaire, Stéphane Mallarmé i Paul Verlaine. Maurice Ravel tworzył pieśni o bogatej i niespotykanej obsadzie instrumentalnej (np. z towarzyszeniem fortepianu, wiolonczeli i fletu). Od drugiej połowy XIX wieku znaczny wpływ na pieśń w muzyce poważnej wywierała pieśń ludowa – przykładem może być utwór 7 ludowych pieśni hiszpańskich Manuela de Falli. Foster Stephen Collins tworzył utwory wzorowane na pieśniach murzynów amerykańskich.
XX wiek stanowi także okres poszukiwań nowych rozwiązań formalnych oraz technik wokalnych w obrębie repertuaru pieśniowego. Do tych ostatnich należy zwłaszcza Sprechgesang, “śpiew mówiony”, rozpowszechniony przede wszystkim dzięki twórczości Arnolda Schönberga (w tym także operowej). Powstawała także awangardowa pieśń sonorystyczna, którą reprezentowali György Ligeti, Luciano Berio i Krzysztof Penderecki. Od lat 80. XX wieku, w obrębie postmodernizmu, do pieśni powracają natomiast wzorce muzyki romantycznej obejmujące ekspresyjność i wyrazistą melodykę, obecne są w niej także elementy współczesnej muzyki popularnej.