Ablativus

Ablatyw

Ablativus, także ablatyw, rzadziej ablatiw lub ablatywus – przypadek gramatyczny. W swojej podstawowej funkcji przypadek prymarnie konkretny, oznacza przede wszystkim oddalanie się lub oddzielanie jednego przedmiotu od drugiego (w języku łacińskim ablatus). W  języku polskim odpowiadają mu – w odniesieniu do jego funkcji prymarnej – konstrukcje przyimkowe typu “od czegoś”, “z czegoś”. Odwrotną funkcję pełni allativus (allatyw), wyrażający przybliżanie się jednego obiektu do drugiego.


Ablatyw występuje w językach fleksyjnych i aglutynacyjnych, w tym w łacinie (np. silva – z lasu, horto – z ogrodu), w której jednak jest przypadkiem syntetycznym, o wielu – omówionych niżej – funkcjach. Funkcja podstawowa, definicyjna ablatywu w łacinie to przede wszystkim ablativus separationis, pozostałe to natomiast najczęściej pozostałości narzędnika (instrumentalis), a także miejscownika, które – w odróżnieniu od języka polskiego – zanikły w łacinie. Funkcje te powstały więc na zasadzie synkretyzmu przypadków. Ablatyw zachował się także w sanskrycie. Zanikł nie tylko we współczesnych, nowożytnych językach indoeuropejskich, ale także już w językach klasycznych, w grece i w staro-cerkiewno-słowiańskim. W językach słowiańskich zlał się z dopełniaczem (w języku polskim np. przysłowie Gość nie w porę gorszy Tatarzyna), w grece klasycznej jego funkcje przejął dativus (celownik). Wśród języków żywych występuje natomiast nadal np. w językach ugrofińskich.

Ablativus: Funkcje w łacinie

Podane tu funkcje ablatywu w łacinie (tzw. odmianki, odmiany funkcjonalne) niekiedy występują także w wielu innych językach, w których obecny jest ablatyw jako kategoria gramatyczna – zwłaszcza, gdy chodzi o ablatyw właściwy, w funkcji prymarnej. W większości są jednak specyficzne dla łaciny, stanowią bowiem pozostałości funkcjonalne narzędnika (instrumentalis) oraz miejscownika (locativus – funkcje wyrażania miejsca i czasu), które zanikły w łacinie jako kategorie gramatyczne, jako odrębne przypadki. Ablatyw łaciński jest więc przypadkiem syntetycznym, łączy w sobie funkcje trzech osobnych przypadków – ablatywu właściwego (często z przyimkami a, de, ex), narzędnika (często z przyimkiem cum) i miejscownika (często z przyimkiem in). Wyróżnia się wiele różnych funkcji, które określane są także terminem “odmianki”.

Ablatyw właściwy

Ablatyw właściwy odpowiada na pytania “skąd?”, “od kogo?”, “z kogo?”, “od czego?” “z czego?”.

1. Funkcja definicyjna ablatywu to ablativus separationis (ablatyw rozłączenia), rodzaj ablatywu właściwego. W łacinie pełni funkcję dopełnienia lub okolicznika. Wystąpić może z przyimkiem (a, ex lub de) lub bez przyimka. Ze względu na prymarność funkcjonalną, obecny jest także w innych językach, w tym ugrofińskich. Przykłady: Roma (z Rzymu, bez przyimka), a flumine (od rzeki), rure (ze wsi, bez przyimka), ex eo die (od tego dnia), Xerxes periculo liberatus est (“Kserkses został uwolniony od niebezpieczeństwa”).

2. Ablativus comparationis – drugi rodzaj ablatywu właściwego, “ablatyw porównania”. W języku łacińskim, obok konstrukcji z przyimkiem quam (które jednak nie zawsze stosowane być mogą zamiennie), wyraża porównanie. Jako wyrażający porównanie stosowany jest ze stopniem wyższym przymiotników i przysłówków. Przykłady: melle dulcius (słodszy niż miód), melle candidior (bielszy niż śnieg).

3. Ablativus originis (ablatyw pochodzenia) – trzeci rodzaj ablatywu właściwego, oznacza pochodzenie lub stan, występuje bez przyimka. Przykłady: humili loco natusnobili genere natus.

Ablatyw jako narzędnik (ablativus instrumentalis)

Ablativus instrumentalis, stanowiący łaciński odpowiednik narzędnika (instrumentalis), wystąpić może w zdaniu jako dopełnienie, jako okolicznik, jako przydawka lub jako orzecznik.

4. Ablativus auctoris oraz ablativus rei efficientis – “ablatyw działacza” i “ablatyw rzeczy działającej”. Służy do tworzenia konstrukcji biernych, w których występujące w ablatywie osoby i rzeczy stanowią wyrażające wykonawcę czynności dopełnienie. W przypadku osób dodaje się przyimek a, ab, rzeczy występują natomiast bez przyimka. Istnieje  także w innych językach, np. w języku węgierskim.

5. Ablativus instrumenti – “ablatyw narzędzia”, typowa funkcja narzędnikowa łacińskiego ablatywu, funkcjonalnie w zasadzie tożsama z narzędnikiem (instrumentalis). Podobnie jak polski narzędnik, odpowiada na pytanie czym? Np. Tauri cornibus se defendunt – “Byki bronią się rogami”. W łacinie istnieje jednak szereg zwrotów, w których rzeczownik ujmowany jest jako narzędzie w sposób odmienny dla semantyki i frazeologii języka polskiego, np. pedibus ire – “iść pieszo”.

6. Ablativus pretii – “ablatyw ceny” wyraża cenę, przede wszystkim cenę szczegółową (cenę ogólną wyraża genetivus pretii). Przykład: Viginti talentis unam orationem Isocrates vendidit. – “Izokrates sprzedał jedną mowę za dwadzieścia talentów”. Występuje także w języku fińskim.

7. Ablativus causae – “ablatyw przyczyny”, wyraża przyczynę czegoś. W łacinie po czasownikach, participiach perfecti passivi i niektórych przymiotnikach. Występuje także w języku węgierskim i w języku fińskim. Przykład w języku łacińskim: Crescit inopia omnium longa obsidione – “Z powodu długiego oblężenia zwiększają się braki (w zaopatrzeniu).

8. Ablativus limitationis, “ablatyw ograniczenia”,  (także ablativus respectus, “ablatyw względu”) – ogranicza zakres pojęcia nadrzędnego, względnie opisuje je dokładniej. Oddawany po polsku przyimkami  “na”, “pod względem”, “według”, “co” i “do” oraz narzędnikiem. Przykład: Epaminondae nemo Thebanus par fuit eloquentia – “Żaden Tebańczyk nie dorównywał Epaminondasowi wymową”.

9. Ablativus mensurae – “ablatyw miary”, odmiana opisanej powyżej funkcji ablatywu. Występuje z wyrazami porównawczymi, takimi jak antepono czy praesto oraz z grupą przyimków. Przykład: Quanto plura parasiti, tanto plura cupis.

10. Ablativus sociativus – “ablatyw towarzysza”, wyraża towarzyszącą komuś lub czemuś osobę lub rzecz. Zazwyczaj występuje bez przyimka, niekiedy także z przyimkiem “cum”. Przykład: Omnibus (cum) copiis venire – “przybyć ze wszystkimi wojskami”. Różnice (jak w podanym przykładzie) dotyczą przede wszystkim rzeczowników oznaczających wojsko, które traktowane bywa w łacinie raczej jako rzecz działająca, niż jako towarzysz.

11. Ablativus modi

12. Ablativus qualitatis

Ablatyw jako miejscownik

Funkcje miejscownikowe ablatywu wskazują ma położenie przedmiotu lub osoby w czasie i przestrzeni. Zachowały się jednak także nieliczne wyrazy nie przybierające końcówek ablatywu, ale końcówki dawnego lokatywu.

13. Ablativus loci – “ablatyw miejsca”, wskazuje na położenie przedmiotu lub osoby, odpowiada na pytania “gdzie?” i “którędy?”. Odpowiadając na pytanie “którędy?” występuje bez przyimka, np. via Appia – “drogą appijską”. Odpowiadając na pytanie “gdzie” występuje zazwyczaj występuje z przyimkiem in (“w”), np. in Scilia. Wyjątkiem są tu rzeczownik locus, rzeczowniki z przymiotnikiem totus, a przede wszystkim tzw. składnia nazw miast.

15. Ablativus temporis

Ablativus absolutus

Ablativus absolutus nie jest funkcją ablatywu w języku łacińskim, ale specyficzną dla łaciny konstrukcją składniową, stanowiącą rodzaj równoważnika zdania pozostającego w związku przynależności ze zdaniem nadrzędnym. Składa się ona z rzeczownika (względnie zaimka) określającego go participium postawionych w ablatywie – np. Hostibus victis milites gaudent – “żołnierze cieszą się, że wróg został zwyciężony”. Podobne konstrukcje, choć często z innymi przypadkami (nominativus absolutus, genetivus absolutus, dativus absolutus) występują także w wielu innych językach.

Ablativus: W językach ugrofińskich

Spośród języków współczesnych ablativus obecny jest m.in. w językach ugrofińskich, w tym w języku fińskim i języku węgierskim. Końcówki mogą, w zależności od harmonii wokalicznej, przybierać różne formy. W języku fińskim wykładnikiem ablatywu jest końcówka -lta lub -ltä, np. katolta, “z dachu”. W języku węgierskim wykładnikiem ablatywu jest końcówka -tól lub -től, np. háztól – “z teatru”, “od teatru”. Jak zaznaczono wyżej, w językach ugrofińskich ablatyw występuje także w niektórych funkcjach znanych poza tym z gramatyki języka łacińskiego. Tak w języku fińskim, jak i w języku węgierskim występują ablativus separationis i ablativus causae; tylko w języku węgierskim (w którym jednak zanika) występuje ablativus auctoris; tylko w języku fińskim występuje ablativus pretii.


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnegoLeksykon języka łacińskiego

Dodaj komentarz