Ablativus absolutus

Ablativus absolutus – konstrukcja składniowa typowa dla języka łacińskiego. Jest to konstrukcja absolutna, rodzaj równoważnika zdania pozostającego w związku przynależności ze zdaniem nadrzędnym. Ablativus absolutus należy więc odróżnić od tzw. funkcji ablatywu w języku łacińskim, takich jak np. ablativus instrumenti, ablativus modi czy ablativus temporis. W konstrukcji absolutnej ośrodkiem jest postawiony w odpowiednim przypadku wyraz (rzeczownik, czasem zaimek lub inna część mowy) – w przypadku łaciny przypadkiem tym jest ablativus (ablatyw, ablatiw) – oraz participium (imiesłów). W innych językach składnia absolutna występuje z innymi przypadkami, np. nominativus absolutus, dativus absolutus, genetivus absolutus.

Ablativus absolutus jest więc połączeniem rzeczownika lub zaimka w ablatywie z użytymi w funkcji przydawki formami participium – participium praesentis activi lub participium perfecti passivi. Zwrot ten jako całość wyraża w łacinie okolicznik – może być to okolicznik czasu, okolicznik przyczyny, okolicznik warunku lub okolicznik przyzwolenia. Przykłady:

1. Jako okolicznik czasu (“kiedy”): Oppido expugnato milites in patriam redierunt.

2. Jako okolicznik przyczyny (“ponieważ”): Incolis fortiter resistentibus oppidum expugnari non potuit.

3. Jako okolicznik warunku (“jeżeli”): Incolis fortiter resistentibus oppidum expugnari non poterit.

4. Jako okolicznik przyzwolenia (“chociaż”): Incolis aegre resistentibus oppidum expugnari non potuit.

Tłumaczenie składni ablativus absolutus na język polski

W języku polski oddaje się składnię ablativus absolutus na trzy sposoby: 1) Przez odpowiedni imiesłów czynny lub imiesłów bierny; 2) Przez zdanie podrzędne z odpowiednimi spójnikami, w zależności od rodzaju okolicznika – “kiedy”, “ponieważ”, “jeśli”, “chociaż” itp.; 3) Przez zwroty przyimkowe.

Tarquinio Superbo expulso Romani duos consules creaverunt – “Po wypędzeniu Tarkwiniusza Pysznego, Rzymianie ustanowili dwóch konsulów”, lub ” “Wypędziwszy Tarkwiniusza Pysznego, Rzymianie ustanowili dwóch konsulów”, lub ” “Kiedy wypędzili Tarkwiniusza Pysznego, Rzymianie ustanowili dwóch konsulów”.

Tarquinio Superbo regnante Pythahoras in Italiam venit – “Za panowania Tarkwiniusza Pysznego Pitagoras przybył do Italii” lub “Kiedy królem był Tarkwiniusz Pyszny, Pitagoras przybył do Italii”.

Verres praedonum duces accepta pecunia dimisit. “Accepta pecunia” tłumaczyć można tu jako “otrzymawszy pieniądze”, “po otrzymaniu pieniędzy”, “kiedy otrzymał pieniądze”, “ponieważ otrzymał pieniądze”.

Często nie jest jasne, z jakim rodzajem okolicznika mamy do czynienia w danym zdaniu. W zdaniach typu Latrante uno latrat statim et alter canis użyć można tak spójnika “kiedy”, jak i spójników “jeżeli” i “ponieważ”. Na okolicznik przyzwolenia wskazuje często spójnik tamen, np. w zdaniu Perditis rebus omnibus tamen ipsum virtus se sustenare potest.

W przypadku tłumaczenia z języka polskiego na łacinę należy zwrócić uwagę, by rzeczownik, którego chce się użyć w ablatywie nie występował jako podmiot lub dopełnienie. W takim przypadku użyć należy użyć participium coniunctum. Należy pamiętać także, że imiesłów współczesny jest imiesłowem czynnym, imiesłów uprzedni ma natomiast znaczenie bierne.

Uwagi. Samo participium i brak participium

Niekiedy jako składnia ablativus absolutus występuje samo participium w neutrum singularis (np, cognito – “poznawszy, że”, nuntiato – “ogłosiwszy, że”, audito – “usłyszawszy, że”). Od participium tego zależy konstrukcja accusativus cum infinitivo lub całe zdanie. Przykłady:

Rex audito urbem obsideri adproperavit.

Hannibal cognito sibi insidias parari fuga salutem quaesivit.

Niekiedy też zamiast participium występują pewne rzeczowniki i przymiotniki. Rzeczowniki oznaczać mogą urząd, wiek lub osobę działającą, np. puer, senex, auctor, testis, consul, praetor, dux. Przymiotniki to np. vivus, invitus i conscius. Przykłady:

M. Tulio et C. Antonio consulibus – “za konsulatu M. Tuliusza i G. Antoniusza”.

Hannibale vivo – “za życia Hannibala”.

Te duce – “pod twoim dowództwem”.

Vita Minerva – “wbrew woli Minerwy”.