Ablativus instrumenti

Ablativus instrumenti, także ablativus instrumentalis – “ablatyw narzędzia”, jedna z odmian funkcjonalnych ablatywu (zobacz: ablativus) w języku łacińskim. Odpowiada na pytanie czym?, stanowi więc bliski odpowiednik narzędnika w języku polskim – narzędnik (instrumentalis) zanikł w łacinie jako osobny przypadek. Zazwyczaj jednak określenie “ablativus instrumentalis” ma w gramatyce języka łacińskiego szersze znaczenie, niż określenie “ablativus instrumenti”, obejmuje też wszystkie inne narzędnikowe funkcje ablatywu, takie jak np. ablativus modi czy ablativus causae. Ablativus instrumenti pełni w zdaniu funkcję dopełnienia.


Cornibus tauri, apri dentibus, morsu leones se tutantur. – “Byki bronią się rogami, dziki zębami, lwy ugryzieniem”.

Jeśli narzędziem jest istota żyjąca, raczej niż przez ablativus instrumenti wyraża się ją poprzez ablativus rei efficientis  (w stronie biernej, z przyimkiem a – np. Clipei a muribus sunt derosi). Wojsko (np. określenia exercituscopiaemilites) uznawane jest jednak raczej za narzędzie, niż za istotę żyjącą lub towarzysza (ablativus sociativus), dlatego też występuje zazwyczaj we zdaniach bez przyimka cum.

Różnice z rekcją narzędnika w języku polskim

Istnieje jednak szeroka grupa czasowników i dwa przymiotniki, a także zwrot opus est, w których kładzie się ablativus instrumentalis inaczej, niż polski narzędnik. Do odmienności tych należą:

1. Grupa czasowników o znaczeniach: “Obfituję w coś” – abundoredundoaffluo. “Zaopatruję się w coś” – ornoinstruo. “Kształcę w czymś” – instituoerudio. “Nabawiam czegoś” – afficio.

Przykłady:

Quosque tandem abutere, Catilina, patientia nostra.

Villa abundabat lacte, caseo, melle.

Galli equitatu abundabant – “Gallowie obfitowali w jazdę”.

Antiochia quondam eruditissimus hominibus affluebat.

Czasownik afficio występuje w określonych zwrotach tak w stronie czynnej, jak i w stronie biernej. Przykłady: honore afficere – “otaczać czcią”, laetitia afficere – “sprawiać radość”, timore afficere – “nabawić strachu”, admiratione afficior – “ogarnia mnie podziw”. Istnieje też szereg innych zwrotów o budowie odmiennej, niż w języku polskim. To, co w języku polskim występuje jako dopełnienie (często w innym przypadku, niż w łacinie) lub jako okolicznik, w język łacińskim występuje często jako narzędzie czynności. Przykłady takich zwrotów: pila ludere – “grać w piłkę”, tibiis canere – “grać na flecie”, ale pedibus ire – “iść pieszo” (dosłownie “iść stopami”), equo vehi – “jechać konno” (dosłownie “jechać koniem”).

2. Grupa czasowników (deponencja i złożenia) o znaczeniach: “Opanowuję” – potior. “Opieram się na czymś” – nitor. “Pełnię”, “sprawuję”, “jestem czymś zajęty” – fungor. “Rozkoszuję się”, “używam” – fruor. “Używam”, “posługuję się”, “używam”, “korzystam”, “posiadam” – utor. “Spożywam” – vescor,

Czasownik potior łączy się jednak także z genetiwem, zwłaszcza w związku frazeologicznym rerum potior (“zdobywam władzę najwyższą”). Np. Totius Galliae sese potiri (zawładnąć całą Galią), posse sperant.

Przykłady:

Thrasybulus usus est non minus prudentia quam fortitudine – “Trazybul posiadał nie mniej rozumu, niż męstwa”.

Tres legati summi  honoribus functi a Lacaedemoniis Athenas sunt misii.

Militiades tota regione potitus est.

Numidae plerumque lacte et ferina carne vescuntur.

Perseus scopulo nixus Medusam interfecit.

3. Przymiotniki dignusindignus – “godny” i “niegodny”. Przykłady:

Quam multi sunt indigni luce, et tamen dies critur.

4. Zwrot opus est, znaczący “trzeba”, “potrzeba”. Po zwrocie tym może jednak wystąpić tak ablativus, jak i nominatyw (mianownik). Przykłady:

In hac causa non opus est testibus. – “W tej sprawie nie potrzeba świadków”.

Gallis frumentum non opus erat. – “Gallom nie potrzeba było zboża”.

Mihi bonis libris opus est.

Mihi opus est aliqua re,

Tuo adventu nobis opus est maturo.

Istnieje jednak także – znacznie rzadsza – konstrukcja osobowa, której trzeba użyć, jeśli to, czego trzeba użyć wyrażone jest przez rodzaj nijaki zaimka lub przymiotnika. Przykłady:

Id mihi opus est.

Themistocles celeriter, que opus erant, reperiebat.

Przykłady

Trahimur omnes studio laudis.


Tagi
Encyklopedia językoznawstwa ogólnegoEncyklopedia kultury antycznejLeksykon języka łacińskiego

Dodaj komentarz