Wzornictwo przemysłowe

Wzornictwo przemysłowe (w zbliżonych znaczeniach także wzornictwo, design lub spolszczone desajn) – działalność zmierzająca do projektowania obiektów kultury materialnej o wysokim poziomie artystycznym. Są to przy tym we wzornictwie przemysłowym wyroby przeznaczone do produkcji masowej. Celem wzornictwa przemysłowego jest wysoka wartość estetyczna przedmiotów codziennego użytku oraz rozwijanie kultury materialnej. Wzornictwo przemysłowe wykształciło się z dawnego rzemiosła artystycznego wraz z rewolucją przemysłową i początkiem produkcji masowej przedmiotów codziennego użytku, powstał też wtedy zawód projektanta przemysłowego. Współcześnie jednak wraz z tendencją do indywidualizacji projektów termin “wzornictwo przemysłowe” wypiera jednak bardziej ogólny termin “design“, projektanta przemysłowego zastępuje natomiast “designer“.

Obiekty tworzone przez designerów służą nie tylko produkcji masowej, ale także kształceniu estetycznemu – kształtowaniu gustu i mody. Są często naśladowane przez przemysł, służąc jako wzory dla produkcji masowej. Popularyzacja wzornictwa przemysłowego zakłada więc cele wychowawcze. Przynależą do nich dbałość o środowisko naturalne i środowisko społeczne oraz podkreślenie roli aktywności twórczej w życiu ludzkim.

Historia wzornictwa przemysłowego

Wzornictwo przemysłowe rozpowszechniało się najszybciej w krajach, w których rewolucja przemysłowa rozpoczęła się najwcześniej, za jego kolebkę uchodzić może Wielka Brytania. Idee rozwoju wzornictwa przemysłowego propagowało założone w 1754 roku brytyjskie Royal Society of Arts. Osiągnięcia wzornictwa przemysłowego promowała np. Wielka Wystawa Przemysłu Światowego (Great Exhibition), która odbyła się w Londynie w 1851 roku. Duży wpływ na rozwój wzornictwa przemysłowego wywarł też założony w 1888 roku ruch Arts and Crafts. Jego założyciel William Morris oraz inspirator John Ruskin propagowali ideę połączenia użyteczności i funkcjonalności sztuki użytkowej z wartością estetyczną. Podobnie jak przedstawiciele polskiej secesji, głosili oni potrzebę integracji sztuki z życiem codziennym.

Przełomem w dziejach wzornictwa przemysłowego była uczelnia artystyczna Bauhaus założona w Dessau w 1919 roku. Do głównych przedstawicieli Bauhausu należeli architekt Walter Gropius, malarz i fotograf László Moholy-Nagy oraz architekt i projektant mebli Ludwig Mies van der Rohe. Sztuka użytkowa Bauhausu stanowiła odmianę funkcjonalizmu. Kładziono w niej nacisk na typowość form, a zarazem staranne opracowanie detali.

Od połowy XX wieku w wielu krajach powstały uczelnie kształcące w zakresie wzornictwa przemysłowego, a także liczne specjalistyczne biura projektowe (np. brukselskie International Council of Societes of Industrial Design). Można było jednak zauważyć także zastój w rozwoju wzornictwa przemysłowego. Spowodowany był on nadmierną profesjonalizacją i typowością projektów, do której przyczyniło się później także wprowadzenie technik projektowania za pomocą programów komputerowych. Przeciw nadmiernemu ujednoliceniu projektów wystąpiły regionalne szkoły wzornictwa: wielkim powodzeniem zaczął cieszyć się styl skandynawski (zwłaszcza w wystroju wnętrz), a także wzornictwo włoskie. We wzornictwie amerykańskim rozwinął się natomiast styling – świadome adaptowanie projektów do bieżących potrzeb rynku.

Nową koncepcją wzornictwa stał się pod koniec XX wieku design, wypierający tradycyjne wzornictwo przemysłowe. Stanowi on próbę uniezależnienia sztuki użytkowej od czynników czysto komercyjnych, a także reklamy i mody. Istotna stała się indywidualizacja projektu, a więc odwrót od masowości w stronę tradycji rzemiosła artystycznego. Tak rozumiany design rozwijał się początkowo (od lat 50. XX wieku) szczególnie we Włoszech, gdzie powstał nurt Il nuovo design (“nowy design”). Designerzy włoscy tworzyli projekty zindywidualizowane i ekstrawaganckie, pozbawione typowego dla klasycznego wzornictwa przemysłowego nacisku na funkcjonalność. Zarazem jednak istotne były w nich czytelność formy i tzw. “szczerość materiału”.

Wzornictwo przemysłowe w Polsce

Początki wzornictwa przemysłowego na ziemiach polskich to połowa XIX wieku. Powstał wtedy termin “sztuka stosowana dla przemysłu”, przy czym szczególny rozwój wzornictwa przemysłowego nastąpił na przełomie XIX i XX wieku, w nurcie secesji, kiedy to wzornictwo osiągnęło szczególnie wysoki poziom artystyczny i, z racji idei artystycznych epoki, było szczególnie cenione. Termin “sztuka stosowana dla przemysłu” skrócono wtedy do samego “sztuka stosowana“, obejmując nim zarazem całokształt działalności artystycznej związanej z projektowaniem przedmiotów użytkowych. Secesyjna “sztuka stosowana” była więc ideą bliską współczesnemu “designowi”.

Głównym ośrodkiem sztuki stosowanej był Kraków, gdzie w 1868 roku założono Muzeum Przemysłu Artystycznego, instytucję propagującą wyroby przemysłowe o wysokich walorach estetycznych. W 1901 roku powstało przy nim Towarzystwo Polska Sztuka Stosowana, które rozwijało idee wprowadzenia form narodowych do zdobnictwa (szczególnie popularne stały się wzory ludowe, w tym modne w okresie Młodej Polski motywy góralskie). Idee te kontynuowała działająca w latach 1913-1926 spółdzielnia artystyczna Warsztaty Krakowskie, skupiająca plastyków i rzemieślników tworzących swoje projekty w oparciu o motywy narodowe. Podobny charakter miała założona w 1926 roku warszawska spółdzielnia plastyków Ład (działająca aż do 1995 roku). Od 1950 roku centralną polską instytucją był Instytut Wzornictwa Przemysłowego, o statusie jednostki naukowo-badawczej.