Dzban (dzbanek)

Dzban, dzbanek, także kruża – naczynie wielorakich zastosowań, służące najczęściej do przechowywania i przenoszenia płynów oraz materiałów sypkich, zwłaszcza drobnoziarnistych. Z tego względu stanowi zazwyczaj naczynie baniaste – kształt taki pozwala zwiększyć pojemność naczynia oraz pozwala na zabezpieczenie jego zawartości. Pierwotnie naczynie ceramiczne, wykonuje się jednak również dzbany z innych materiałów.

Dzbany – główne formy i części naczynia

Dzbany charakteryzujące się obecnością szyjki (zwężenie w górnej części naczynia) i ucha (pionowy uchwyt). Inne typowe części dzbana to poszerzony wylew oraz pękaty, przysadzisty brzusiec (część dolna). W terminologii ceramicznej jako części dzbana wyróżniane są także podstawa i trzon – zwłaszcza w przypadku dzbanów metalowych zdarzają się podstawy bogato dekorowane, niekiedy na nóżkach. Podstawa może być również podkreślona wydatnym przewężeniem. Dzbany mogą posiadać także pokrywki (zwłaszcza te przeznaczone do przenoszenia płynów), stopy oraz ułatwiające przelewanie płynów dzióbki.

Dzbany wykonuje się z bardzo różnych materiałów, takich jak glinka ceramiczna, metal, szkło czy kamienie półszlachetne. Często także zdobi różnymi technikami – malowane jest zwłaszcza lico naczynia. Dzbany należą do najstarszych typów naczyń, znane są już od czasów prehistorycznych (naczynia neolityczne). Należą do najczęściej występujących i najważniejszych zabytków archeologicznych.

Podobnie jak technika i materiały wykonania, różnorodna jest także typologia nazw rodzajów dzbanków, zależąca od zastosowania i pochodzenia historycznego i geograficznego. Do nazw takich należą oinochoe (ojnochoe – w starożytnej Grecji), mlecznik, ampułka, nalewka (dzbanek do polewania rąk wodą, ablucji, także aiguière), dzbanek do kawy, dzbanek do wina. Dla form dzbanów w sztuce (zwłaszcza prehistorycznej i ludowej) charakterystyczna jest silna stylizacja – zdarzają się naczynia antropomorficzne (w kształcie głowy ludzkiej) i zoomorficzne, częsta jest również geometryzacja formy i motywów dekoracyjnych.

Określa się tak również samą zawartość dzbana lub dzbanka. Stanowi ona wtedy pewnego rodzaju jednostkę miary (objętości).

Uwagi językowe. Dzban a dzbanek i kruża

“Kruża”, określenie staropolskie, to dziś w języku polskim jedynie nazwa poetycka dzbanów, mogąca zresztą oznaczać także szerszej rozumianą czarę z uchem. Słowem “dzbanki” określa się zazwyczaj mniejsze dzbany, służące jako element zastawy stołowej, nie jako większe naczynia do przechowywania płynów. Od dzbanów odróżnia się czary, które stanowią niskie naczynia o szerokim wylewie, pozbawione szyjek i dzióbków. Niewielkie dzbanki, zwłaszcza na kwiaty lub na mleko, określa się jako “dzbanuszki”. Dzbany występują także w wielu przysłowiach i powiedzeniach, np. Dopóty dzban wodę nosi, póki się ucho nie urwie i Do czasu dzban wodę nosi. We współczesnej gwarze młodzieżowej słowo to oznacza człowieka głupiego, niewygadanego, często też nieuprzejmego lub popełniającego gafy – podobnie do dawniejszych obrazowych określeń ludzi głupich, które porównują ludzi do naczyń, takich jak “czajnik” lub “dekiel”.