Aurangzeb

Aurangzeb (także Aurangzib, w języku arabskim Awrangzīb), urodzony 3 listopada 1618, zmarły 3 marca 1707 – szósty władca indyjski (padyszach) z dynastii Wielkich Mogołów, ostatni jej wybitny przedstawiciel. Syn Aurangzeba Bahadur Szach I utracił realną władzę, a kolejni członkowie dynastii byli już tylko figurantami.

W swoim długim, trwającym 49 lat panowaniu (1658-1707) Aurangzeb osiągnął wiele sukcesów militarnych i politycznych, jest ono jednak niejednoznacznie oceniane. Władca ten znacznie rozszerzył terytorium państwa Wielkich Mogołów, osiągnęło ono szczyt swojego rozwoju terytorialnego. Długie i kosztowne kampanie militarne wyczerpały jednak skarbiec państwowy i doprowadziły do załamania się administracji centralnej. Aurangzeb zmienił także ideologię państwową, rezygnując z tolerancji dla hinduistów na rzecz fanatycznej ortodoksji islamskiej. Ostatecznie to panowanie Aurangzeba doprowadziło do upadku państwa Wielkich Mogołów.

Dzieciństwo i młodość. Charakter i rodzina Aurangzeba

Urodził się w 3 listopada 1618 roku w Dhod (Malwa), jako trzeci syn padyszacha Szachdżahana (panującego od 1628 roku) i Mumtaz Mahal (dla której powstało mauzoleum Tadż Mahal). Nadano mu imię Muhi-ud-Din Muhammad (Muḥī al-Dīn Muḥammad).

Od młodych lat przejawiał talent dowódczy. Już w młodości był też poważny i pobożny, stroniąc od dworskich uciech i alkoholu. Zaskarbił sobie przychylność ojca, który w 1636 roku mianował go dowódcą nadgranicznego, niespokojnego Dekanu – funkcję tę pełnił do 1644 roku. Następnie został gubernatorem Gudźaratu (1645-1647) i Multanu (1648-1652). W latach 1652-1658 ponownie objął funkcję gubernatora Dekanu. Dzięki rządom Aurangzeba w Dekanie lokalni władcy uznali autorytet Wielkich Mogołów, stając się praktycznie ich wasalami.

W młodości często dowodził armią mogolską – toczył częste walki zwłaszcza z Afganami, Persmi i Uzbekami. Jako dowódca zasłynął w wyprawie do Balchu w 1646 roku i do Kandaharu w 1649 i 1652 roku. Pomogło mu to stopniowo zbudować nie tylko reputację wybitnego wodza, ale także zdolnego administratora.

Książęta mogolscy stale walczyli o tron. Głównym konkurentem Aurangzeba był jego starszy brat Dara Shikoh (Dārā Shikōh, 1615-1659), zazdrosny o sukcesu Aurangzeba następnca tronu. Z Aurangzebem sprzymierzyli się jednak pozostali bracia, Szudża i Murad Baksz. W konflikcie rodzinnym Szachdżahan wspierał Darę Shikoha. Jesienią 1657 roku Szachdżahan ciężko zachorował, co doprowadziło do otwartej wojny domowej pomiędzy braćmi (1657-1659). Niespodziewane ozdrowienie ojca przyszło za późno – Aurangzeb nie mógł się już wycofać. W wojnie wykazał się wielkimi talentami taktycznymi i strategicznymi, żelazną determinacją, a także umiejętnością wycofania się we właściwym momencie. Z konfliktu tego wyszedł zwycięsko: w maju 1658 odniósł decydujące zwycięstwo nad Darą Shikohem w bitwie pod Saugarhem. Pokonał nie tylko braci. ale także Szachdżahana, doprowadzając do jego detronizacji. Zdetronizowany Szachdżahan zmarł w areszcie w 1666 roku  (więziony był w Czerwonym Forcie w Agrze). Bracia i ich synowie Auragzeba zostali natomiast zgładzeni. Po objęciu tronu Aurangzeb przyjął przydomek “Alamgir” (Ālamgīr) – “zdobywca świata”.

Aurangzeb odznaczał się wysoko rozwiniętym poczuciem obowiązku i powściągliwością, a nawet skąpstwem. Był też bardzo pobożny. Nigdy nie miał więcej niż cztery żony jednocześnie. Wyróżniał się dobrym wykształceniem, jego zainteresowania intelektualne dotyczyły jednak głównie spraw religijnych. Interesował się jednak także literaturą, wspierając rozwój poezji perskiej tworzonej w Indiach. Do jego protegowanych należał m.in. suficki poeta Bedil. Sam również był pisarzem – pozostawił po sobie zbiór interesujących literacko listów. Za panowania Aurangzeba istniały także kontakty naukowe ze światem zachodnim – tak np. jego nadwornym lekarzem był słynny podróżnik François Bernier. Rozwijała się również architektura, np. meczet Aurangzeba w Waranasi (Uttar Pradesh) oraz zabytki Aurangabadu (w tym mauzoleum żony Aurangzeba  Bibi-ka-Makbara). Na wysokim poziomie stały także miniatury mogolskie, przeważnie malarstwo rodzajowe.

Władca doczekał się pięciu synów, z którymi pozostawał jednak w bardzo słych relacjach. Żądni władzy synowie stale buntowali się przeciw polityce ojca. Każdy z nich został więc uwięziony lub znalazł się na wygnaniu. Aurangzeb organizował też przeciw własnym synom koterie dworskie, co przyczyniło się do osłabienia autorytetu monarszego już po jego śmierci.

Aurangzeb – wczesny okres panowania

Przez całe swoje panowanie Auragzeb prowadził agresywną politykę ekspansjonistyczną. Rozpoczęła ją wojna z sułtanatem Bijapuru na południowym zachodzie Indii (kampanie w latach 1660-1661 i 1665-1666), który jednak został włączony do państwa Wielkich Mogołów dopiero w 1686 roku. Na wschodzie Indii Mogołowie zaatakowali natomiast Palamau (Bihar, 1661) oraz Cooch Behar w Bengalu i Assam (kampania w latach 1661-1663). Armia Mogołów wyprawiała się nawet do Birmy, atakując w 1664 roku Arakan.

Prócz Bijapuru, łupem Aurangzeba padły także inne państwa Dekanu. W 1687 do państwa wielkich Mogołów zotsała włączona bogata Golkonda, otoczone legendami źródło diamentów. Panowanie Wielkich Mogołów rozpostarło się na niemal całe Indie, nie objęło tylko południowych krańców subkontynentu.

Ostatecznie podboje Aurangazeba nie stanowiły jednak oszałamiającego sukcesu. W Dekanie wybuchały ciągłe bunty, przez co mogolskie panowanie nad tym regionem było niestabilne i kosztowne. Największym zagrożeniem byli Marathowie. Śiwadźi (1627-1680) i jego następca Sambhadźi (1657-1689) toczyli z Aurangzebem ciągłe wojny. Mimo że Aurangzeb objął osobiste dowództwo, ostatecznie uniezależnili się od niego, tworząc Imperium Marathów. Krwawe, długotrwałe i kosztowne wojny na południu Indii wyznaczały dalsze koleje życia i panowania Aurangzeba.

Aurangzeb przez całe swoje panowanie interesował się żywo reformami administracji państwowej. Ze względu na kosztowne wojny, reformy te nie były jednak wystarczające. Ostatecznie doprowadziły do wzrostu ucisku podatkowego i licznych buntów poddanych. Większość dochodów państwa pochodziła z podatków gruntowych, których ciągłe podnoszenie wywoływało bunty chłopskie. Aurangzeb był człowiekiem zazdrosnym o swoją władzę, niekiedy posuwał się do aktów tyranii. Jego brak ugodowości wywołał gniew i bunty Radźputów, którzy stanowili dotąd podporę tronu Wielkich Mogołów.

Aurangzeb – schyłek życia. Kampanie na Południu

W ostatniej fazie kampanii na południu każdego roku, gdy tylko skończyła się pora deszczowa, Aurangzeb dowodził armią osobiście. Między 1698 a 1707 zdobył kilkanaście fortec. Utworzył także dwie wysoce mobilne armie polowe, które aktywnie zwalczały rozproszone oddziały wroga. Mimo tych sukcesów, Maratowie nadal atakowali sprzymierzeńców Mogołów i pustoszyli ich ziemie, np. Hajdarabad w 1702 roku.

Armia Aurangzeba była ogromna, ale też trudna w dowodzeniu i mało mobilna. Składała się z tysięcy słoni bojowych, wielkiej ilości dział, kawalerii i wielkiej liczby żołnierzy. W rozciągniętym szyku bojowym mogła ciągnąć się nawet na 50 kilometrów. W 1682 roku, by ułatwić sobie prowadzenie wojny na południu, Aurangzeb przeniósł stolicę z Delhi do miejscowości Aurangabad w Dekanie. Tam aż do końca życia przebywał najczęściej.

Wojny na Południu miały katastrofalne skutki ekonomiczne. W latach 1702-1704 całkowicie zamarł handel z Północą. Wojna stała się obsesją Aurangzeba. Władca bardzo rzadko był obecny w Delhi. Fakty te umożliwiły Anglikom, Francuzom i Holendrom znaczne wzmocnienie pozycji względem Mogołów.  Coraz silniejsza stawała się zwłaszcza pozycja brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. W wielu regionach lokalni gubernatorzy, posiadacze ziemscy, a nawet wieśniacy przestawali stosować się do prawa państwowego. Coraz częstsze rewolty (Maratowie w regionie Dekanu, Sikhowie w Pendżabie, Dżatowie w okolicach Agry) możliwe były w dużej mierze dzięki szeroko rozpowszechnionej nielegalnej produkcji lekkiej broni palnej.

Zmarł w podeszłym wieku w lutym 1707 roku. Pochowano go w skromnym grobowcu przy drodze do Aurangabadu (Maharasztra). Po jego śmierci państwo Wielkich Mogołów uległo szybkiemu rozpadowi. W chwili śmierci Aurangzeba wybuchła krwawa wojna sukcesyjna, którą toczyło trzech jego synów. Z wojny wyszedł zwycięsko Mu’azzam, który objął rządy jako Bahadur Szach I. Bahadur Szach rychło wycofał większość reform swojego ojca, a państwo Wielkich Mogołów pogrążyło się w wojnach zewnętrznych i domowych.

Polityka religijna Aurangzeba

Aurangzeb znany jest w historiografii mniej ze swoich militarnych sukcesów, a bardziej z polityki religijnej, która dyskryminowała hinduistyczną większość zamieszkującą jego państwo. Stanowiła ona odwrócenie tolerancyjnej polityki religijnej wielu jego poprzedników, w tym zwłaszcza Akbara Wielkiego. Władca promował wąską i restrykcyjną interpretację islamu i prawa islamskiego. Równocześnie promował muzułmanów w sferze politycznej i gospodarczej. Przyczyną działań Auragzeba w sferze religijnej był jednak nie tylko fanatyzm, ale też polityczna kalkulacja. Promowanie muzułmanów zjednało władcy poparcie wielu muzułmańskich ośrodków politycznych, które były bardziej istotne, niż wpływy hinduistów. Wraz z panowaniem Aurangzeba zakończyła się w Indiach epoka tolerancji religijnej, a rozpoczęła się trwająca do dziś epoka konfliktów religijnych między muzułmanami a hinduistami. Prześladowania dotyczyły też innych religii Indii – w 1675 roku z rozkazu Auranzeba stracony został guru Sikhów Tegh Bahadur.

W 1659 roku Aurangzeb wzmocnił muzułmańską cenzurę w Indiach, nadając muzułmańskim uczonym prawo do wydawania poddanym rozkazów w sprawach moralności. W 1665 roku objął niemuzułmańskich kupców podwójnymi cłami. W latach tych zakończył także patronat państwowy nad sztukami pięknymi i muzyką, z którego – wbrew islamskiej ortodoksji – słynęli dotąd Wielcy Mogołowie. W 1669 przywrócona została dżizja, podatek od innowierców, zniesiony w Indiach jeszcze przez Akbara. W 1690 ustanowił dziedziczność nadań ziemskich dla muzułmańskich duchownych. Jednocześnie duchowni hinduistyczni pozbawieni zostali wielu przywilejów. Do represji wobec hinduistów należały też zakaz małżeństw mieszanych, zakaz budowania nowych świątyń hinduistycznych oraz burzenie wielu starych (m.in. Kashi Vishwanath w Benares).

Bibliografia:

• M. Athar Ali, The Mughal Nobility under Aurangzeb, Oxford University Press 2001.
• Robert C. Hallisey, The Rajput Rebellion against Aurangzeb. A Study of the Mughal Empire, University of Missouri Press, 1977.
• Waldemar Hansen, Pawi Tron. Dramat Indii Wielkich Mogołów, Państwowy Instytut Wydawniczy 1980.
• Jan Kieniewicz, Historia Indii, wyd. 2, Ossolineum 1985.