Arba

Arba – ciężki, prymitywny (pozbawiony resorów) wóz dwukołowy typowy dla krajów zachodniej Azji (głównie Imperium Ottomańskie, także Azja Środkowa – np. u Kazachów): zazwyczaj w zaprzęgu bydlęcym. Występował także na Ukrainie, na Kaukazie i w południowej Rosji, przede wszystkim jako wóz do przewozu zboża. Określano tam jednak w ten sposób inny rodzaj pojazdów – długie wozy czterokołowe. Spotkać można także określenia “aroba” i “araba” (we współczesnym języku tureckim słowo araba oznacza także “samochód”).

Arba w języku i kulturze

Słowo przeszło do języka polskiego z języka rosyjskiego – арба, arba. Do języka rosyjskiego wyraz przeszedł natomiast z języka tureckiego – araba. W Rosji powożący arbą to арбакеш (arbakiesz), z tadżyckiego аробакаш (arobakasz).

W Polsce słowo to znane jest zwłaszcza z Przedwiośnia Żeromskiego (opisywana scena dotyczy tzw. rzezi Ormian w Baku):

Ogromna arba, wóz dwukołowy do przewożenia ciężarów, pozbawiony na teraz płóciennego nakrycia, ciągniony przez dwa woły, wolno – wolno, w ślad za setką co najmniej innych, posuwał się w górę, daleko poza przedmieścia bakińskie. Droga szła w zakosy, stromo rowami obcięta, których boki i dno przywalone były zwałami kurzawy. Wiatr północny, lecący od strony gór, ostro zacinał, miecąc ostry pył w oczy wołów i żywych ludzi. Arby były napełnione po same górne gzemsy skrzyń zwłokami pobitych. […] Trupy, które jego arba zbierała w ulicach i na placach miasta, a które amatorowie życia podpędzeni do tej pracy wrzucali do wysokiego wnętrza wozu żelaznymi widłami, jak siano zmulone lub nawóz przepalony – leżały niejako poza linią jego wzroku.

Wozy takie wymienia także Józef Ignacy Kraszewski (Wspomnienia Odessy, Jedyssanu i Budzaku, podobnie w wielu relacjach podróżniczych ze Wschodu):

Kotyha zwał się u nich wielki wóz (arba) wołowy na czterech kołach, w którym wozili ze sobą wszelkie zapasy pastusze, wodę, żywność, drwa […].

W Słowniku gwar polskich Jana Karłowicza (t. 1, 1900) znajduje się następująca definicja:

Arba = wóz tatarski z równym niby skrzynia, wasągiem, z dwoma dyszlami Łowiec 1888 (z Bełskiego).

Wóz występuje też w znanym przysłowiu gruzińskim:  Jeśli arba drew nie będzie wozić, sama pójdzie na opał.