Aglomeracja

Aglomeracja, także aglomeracja miejska lub aglomeracja miejsko-przemysłowa – w urbanistyce: zespół miast powiązanych funkcjonalnie (np. komunikacyjnie – poprzez dojazdy do pracy i szkoły; ekonomicznie – poprzez powiązania kooperacyjne przedsiębiorstw). Aglomerację definiować można także jako proces rozwijania się zespołu osiedli wokół określonego centrum miejskiego lub ośrodka przemysłowego. Stanowiące rezultat tego procesu rozległe układy osadnicze powstawać zaczęły na masową skalę w latach dwudziestych XX wieku, wraz z upowszechnieniem transportu samochodowego. Pojęcie aglomeracji ma znaczenie przede wszystkim urbanistyczne (planowanie przestrzenne miast), odnosi się jednak także do procesów uprzemysłowienia (wiele aglomeracji powiązanych jest genetycznie i funkcjonalnie z okręgami przemysłowymi) i procesów ekonomicznych (intensywne procesy przemieszczania się osób, towarów i usług zachodzące w aglomeracjach miejskich).


Etymologia: od łacińskiego czasownika agglomero, agglomerare – “skupiam”, “gromadzę”, “zbieram”.

Aglomeracja: definicja i terminy powiązane

Aglomeracja miejska to zespół złożony z silnie zintegrowanych jednostek osadniczych, co których należą wielkie miasta, mniejsze miasta i powiązane funkcjonalnie wsie. W jej obrębie zachodzą intensywne procesy przemieszczania się osób, towarów, kapitału i informacji. Głównym czynnikiem kształtowania się aglomeracji miejskich jest ekonomiczny efekt skali. Duży rynek pracy, duży rynek zbytu, koncentracja elementów infrastrukturalnych oraz instytucji kulturalnych i naukowych sprzyja migracjom z obszarów wiejskich i małych miast do dużych aglomeracji. Tworzenie się aglomeracji jest najbardziej charakterystycznym zjawiskiem urbanistyki współczesnej – początkowo typowe było głównie dla krajów wysoko uprzemysłowionych, obecnie intensywne tworzenie się aglomeracji miejskich ma miejsce przede wszystkim w krajach rozwijających się, o szybkim przyroście zaludnienia.

Rodzaje aglomeracji. Aglomeracje monocentryczne i policentyczne

Wyróżnia się kilka głównych typów aglomeracji. Aglomeracja monocentryczna to taki zespół miejski, w którym dominuje jeden ośrodek (np. warszawska, londyńska, paryska, wrocławska, łódzka). Aglomeracja policentryczna, czyli konurbacja, to taki zespół miejski, w którym nie można wyróżnić dominującego miasta (np. Zagłębie Ruhry w Niemczech, Zagłębie Donieckie na Ukrainie, konurbacja górnośląska). Aglomeracje policentryczne powstają wskutek zlewania się w jeden zespół miejski niezależnych, ale blisko położonych miast. Wśród aglomeracji policentrycznych wyróżnia się także aglomeracje bicentryczne, w których dominują dwa równorzędne ośrodki (w Polsce np. bydgosko-toruńska). Wiele z nich to tzw. miasta bliźniacze, tworzące się najczęściej po dwóch stronach rzeki, cieśniny morskiej lub granicy państwowej. Innym rodzajem konurbacji są aglomeracje pasmowe, tworzące się najczęściej wzdłuż wybrzeża morskiego (jak w przypadku aglomeracji gdańskiej). Szczególną formą aglomeracji jest megalopolis – skupisko miast wielomilionowych wraz z leżącymi pomiędzy nimi mniejszymi ośrodkami. Synonimem terminu “aglomeracja” jest termin zespół miejski – zespół miejski to pojęcie słabo zdefiniowane, używane najczęściej w opracowaniach statystycznych. Zespoły miejskie wyodrębnia się także pod względem funkcjonalnym (np. zespoły miejsko-przemysłowe, zespoły portowo-przemysłowe itp.). Pojęciem powiązanym jest także okręg przemysłowy, obszar koncentracji przemysłu, często powiązany z aglomeracją miejską (np. górnośląski okręg przemysłowy, warszawski okręg przemysłowy, łódzki okręg przemysłowy).

Aglomeracje przeważnie nie tworzą wyodrębnionych jednostek administracyjnych – podzielone są zazwyczaj na gminy miejskie i wiejskie. Miasto lub miasta o roli dominującej pełni rolę centrum funkcjonalnego i przestrzennego. Centrum to otacza pierścień złożony z ośrodków podrzędnych. Należą do nich przedmieścia, mniejsze miasta o funkcji mieszkaniowej i przemysłowej oraz gminy wiejskie zaopatrujące aglomerację w produkty ogrodnicze i rolne. Mniejsze miasto ściśle połączone funkcjonalnie z większym, zazwyczaj wchodzące w skład aglomeracji, to miasto satelitarne (miasto-satelita). Miasta-satelity to niekiedy ośrodki stare (które znalazły się w zasięgu wpływów metropolii w procesie jej rozwoju historycznego), niekiedy ośrodki nowe (założone specjalnie w celu pełnienia określonych funkcji na rzecz miasta głównego i całego zespołu urbanistycznego). Często są to tzw. miasta-sypialnie, w których większość mieszkańców znajduje zatrudnienie w ośrodku głównym. Wiele miast satelitarnych pełni jednak także funkcje przemysłowe lub rekreacyjne. Nowo założone miasta satelity, powstałe w celu rozładowania głodu mieszkaniowego, charakterystyczne są zwłaszcza dla aglomeracji londyńskiej i moskiewskiej.

Aglomeracja miejska a obszary metropolitalne i obszary zurbanizowane

Od aglomeracji odróżnić należy obszar metropolitalny i obszar zurbanizowany. Obszary metropolitalne obejmują prócz terenów zurbanizowanych również obszary powiązane funkcjonalnie z aglomeracjami miejskimi, strefę bezpośredniego oddziaływania ośrodka metropolitalnego, a także obszary potencjalnych możliwości rozwojowych. Obszary zurbanizowane charakteryzują się natomiast zwartą zabudową i infrastrukturą miejską (w skład aglomeracji wchodzić mogą także obszary nie mające tych cech).

Suburbanizacja i deglomeracja

Z rozwojem aglomeracji wiąże się wiele negatywnych zjawisk społecznych i gospodarczych. Należą do nich zwiększenie zanieczyszczenia środowiska naturalnego, obserwowalny wzrost kosztów utrzymania infrastruktury miejskiej, narastanie patologii społecznych. Specyficzne problemy wiążą się z suburbanizacją (nadmierny rozwój przedmieść) i gentryfikacją (nieracjonalna zmiana charakteru części miasta tworząca strefy zdominowane przez ludność o wysokim statusie materialnym). Zapobieganie nadmiernemu rozwojowi aglomeracji to deglomeracja. Deglomeracja bierna polega na celowym hamowaniu rozwoju niektórych funkcji miejskich, deglomeracja czynna polega na ich przenoszeniu poza granice miasta. W przypadku wielu aglomeracji miejskich zabiegi deglomeracyjne, a także walka z suburbanizacją i gentryfikacją, nie przynoszą jednak oczekiwanych rezultatów – przeciwnie, potęgują problemy społeczne, gospodarcze i ekonomiczne wielkich miast.

Aglomeracje w Polsce

Do końca lat 70. XX wieku funkcje aglomeracji o znaczeniu ponadregionalnym pełniły w Polsce tylko dwa zespoły miejskie – policentryczna konurbacja katowicka i monocentryczna aglomeracja warszawska. Współcześnie za aglomeracje o znaczeniu ponadregionalnym uznawane są przekraczające milion mieszkańców aglomeracja krakowska, aglomeracja łódzka, pasmowa – policentryczna aglomeracja gdańska (tzw. Trójmiasto), aglomeracja wrocławska, aglomeracja poznańska, a także mniejsza aglomeracja szczecińska. Aglomeracje ponadregionalne pełnią funkcje ogólnokrajowych ośrodków kulturalnych, edukacyjnych naukowych (wiele wyższych uczelni); stanowią ogólnokrajowe węzły komunikacyjne; mają znaczny potencjał przemysłowy i gospodarczy. W większości skupione są wokół bardzo starych, zabytkowych ośrodków miejskich – do wyjątków należą Łódź (szybki rozwój miasta przemysłowego nastąpił w XIX wieku) oraz Gdynia (miasto powstałe w XX wieku, zabudowa modernistyczna).

Wśród największych polskich aglomeracji wyróżnić można w zasadzie dwie konurbacje: konurbację górnośląską i aglomerację gdańską. Ta druga ma charakter pasmowy, jej centralnym ośrodkiem jest pasmo Gdańsk-Sopot-Gdynia (tzw. Trójmiasto – do aglomeracji gdańskiej należą jednak także mniejsze ośrodki miejskie). Konurbacja górnośląska składa się z kilkudziesięciu miast, z których 9 (Katowice. Sosnowiec, Gliwice, Zabrze, Bytom, Ruda Śląska, Tychy, Dąbrowa Górnicza i Chorzów) przekracza 100 tysięcy mieszkańców.

Do ośrodków o znaczeniu ogólnoświatowym zaliczyć można aglomerację warszawską, a w pewnych aspektach także krakowską. Pełniąca funkcje stołeczne aglomeracja warszawska jest typowym ośrodkiem monocentrycznym, w skład którego prócz Warszawy jako ośrodka centralnego wchodzi kilkanaście miast-satelitów, położonych przeważnie przy liniach kolejowych prowadzących do stolicy. Pełni ona funkcje administracyjne, finansowe, przemysłowe, usługowe, kulturalne i naukowe o znaczeniu krajowym i ponadkrajowym.

Jako aglomeracje o znaczeniu regionalnym traktuje się w Polsce zespoły miejskie liczące od 200 do 500 tysięcy mieszkańców. Są to aglomeracje reprezentujące zróżnicowane typy zespołów miejskich. Wyróżnić można tu 2 konurbacje przemysłowe powstałe jako centra górnictwa i przemysłu ciężkiego (aglomeracja sudecka – Wałbrzych, Jelenia Góra, Kłodzko, Zgorzelec; aglomeracja staropolska, określana też jako aglomeracja kielecka – Kielce, Radom, Ostrowiec Świętokrzyski, Skarżysko-Kamienna), układ dwubiegunowy Bydgoszcz-Toruń (aglomeracja bydgosko-toruńska), kilka aglomeracji monocentrycznych położonych wokół konurbacji katowickiej (aglomeracja bielska, aglomeracja częstochowska i aglomeracja opolska) oraz izolowane aglomeracje monocentryczne w Polsce wschodniej, pełniące funkcje ośrodków usługowych dla dużego zaplecza wiejskiego (aglomeracja lubelska, aglomeracja białostocka i aglomeracja rzeszowska).

Obok aglomeracji wyraźnie ukształtowanych wyróżnić można także kształtujące się oraz potencjalne aglomeracje miejskie i ośrodki wzrostu. Należą do nich np. policentryczne zespoły miejskie Kalisz-Ostrów Wielkopolski, Legnica-Głogów, Tarnobrzeg-Stalowa Wola-Sandomierz, Tarnów-Dębica-Mielec, Przemyśl-Jarosław i Nowy Sącz-Gorlice-Jasło-Krosno-Sanok.


Tagi
Encyklopedia socjologiiWielka encyklopedia geograficzna świata

Dodaj komentarz