Achaja

Achaja – kraina w starożytnej Grecji, obejmująca północno-zachodnią część Peloponezu. Rozciągała się wzdłuż Zatoki Korynckiej, granicząc z Sykionem, Arkadią i Elidą.


Achaja nie odgrywała znaczącej roli w dziejach Grecji przedhomerowej, archaicznej i klasycznej. Dopiero w epoce hellenistycznej poleis Achai zjednoczyły się, stając się główną siłą Peloponezu i odgrywając nawet rolę hegemoniczną w świecie greckim. W 146 roku p.n.e. Związek Achajski uległ jednak Rzymianom. Podbitą Grecję kontynentalną Rzym zorganizował jako prowincję nazwaną “Achaja” (Achaea), co wiązało się nie tylko z nazwą Związku Achajskiego, ale też z faktem, że wszystkich Greków nazywał Achajami Homer. W XIII wieku na terenie Peloponezu Krzyżowcy stworzyli państwo znane jako Księstwo Achai, co miało nawiązywać do dawnej prowincji rzymskiej.

Także nomos grecki obejmujący północno-zachodni Peloponez, nawiązując do starożytnej tradycji nosi nazwę “Achaja”. W 2011 roku nomosy zostały zniesione, powstała jednak jednostka regionalna Achaja ze stolicą w Patras.

Achaja: warunki geograficzne

Pas zdatnych do uprawy ziem nad Zatoką Koryncką jest bardzo wąski i wydłużony, ograniczają go wzniesienia centralnego Peloponezu. W porównaniu z innymi obszarami Grecji, Achaja to region stosunkowo dobrze nawodniony i zalesiony – zwłaszcza w południowych, górskich obszarach.

Główne masywy górskie to Aroania (Aroaeneia, ze szczytem Chelmos – 2341 m n.p.m.), sławny w poezji arkadyjskiej Erymant (Erymanthos) i Panachaiko (Panahaiko, a więc szczyt “panachajski”). Wszystkie znaczne masywy górskie znajdują się na południu regionu, głównie wzdłuż granicy z Arkadią. Regiony górskie pozbawione są większych miast, pasterskie wioski współczesnej Achai są jednak bardzo malownicze. Miasta, często pooddzielanie niewielkimi zatokami, znajdują się głównie na wybrzeżu Zatoki Korynckiej.

Wielka kolonizacja i pierwszy Związek Achajski

Terytorium Achai zasiedlone było przez ludzi już od okresu neolitu. Obecność na tym tym terenie kultury mykeńskiej poświadczają źródła archeologiczne, a także źródła pisane – główne eposy Homera. Iliada (II, 574) informuje, że achajska miejscowość Ajgion (na wschód od Patras) znajdowała się pod panowaniem władcy Myken Agamemnona. W tejże miejscowości odkryto rozległą nekropolię mykeńską.

Różne tradycje historyczno-mitologiczne związane z osadnictwem poszczególnych plemion greckich na terenie Achai przekazuje Pauzaniasz. Początkowo Achaja zamieszkiwana miała być przez plemiona jońskie, które wraz z upadkiem Myken (tzw. “najazd Dorów”) przeniosły się do Attyki. Pierwotną nazwą Achai miała być Ajgialea. W opustoszałej Achai osiedliły się natomiast plemiona doryckie, migrujące ze Sparty i z Argos.

Achaja w okresie archaicznym

Herodot (I, 45) podaje nazwy dwunastu głównych części Achai (merea). Były to: Ajgaj, Ajgion, Ajgejra, Bura, Dyme, Helike, Olenos, Patrajowie, Pellene, Farajowie, Rypowie, i Tritajowie. Także według Herodota “części” Achai były tworzone już przez Jonów.

Nie zawsze mamy jasność, czy w przekazie Herodota chodzi o regiony, miasta, poleis czy ludy. Od czasów niepamiętnych aż po III wiek p.n.e. niewielkie miasta-państwa Achai tworzyły przymierze polityczno-wojskowe, znane jako Związek Achajski. Związki wielu poleis zawierano w dziejach greckich często, do najsławniejszych należały Ateński Związek Morski i Związek Peloponeski.

W okresie archaicznym i klasycznym Związek Achajski nie odgrywał większej roli w życiu politycznym Grecji, Achaja nie miała też większego znaczenia gospodarczego i kulturowego. Związek Achajski zainteresowany był głównie lokalną polityką Peloponezu, w tym relacjami z potężną Spartą. Na polecenie wyroczni delfickiej przeniesiono z Achai do Sparty ciało Tisamenosa, syna Orestesa i Hermione. Zdarzenie to nie zakończyło się jednak zawarciem trwałego sojuszu Związku Achajskiego ze Spartą.

Liga Achajska skupiała głównie państwa o ustroju demokratycznym. Cechowała się przy tym pewnymi nietypowościami ustrojowymi: stanowiła wczesny przykład demokracji pośredniej (ale także federalizmu), w której nad najważniejszymi sprawami państwowymi głosowali nie wszyscy obywatele, ale reprezentanci poszczególnych miast-państw.

Centrum politycznym pierwszego Związku Achajskiego była początkowo Helike, a następnie Ajgion. Głównym ośrodkiem gospodarczym stał się jednak szybko Patras. Miasto to, które dziś wyrosło na trzecią największą aglomerację Grecji, założyć miał heros-eponim Patreus, który przybył tu ze Sparty wraz z najazdem Dorów.

Mimo niewielkiego znaczenia Achai w okresie archaicznym, poleis tego regionu wzięły bardzo żywy udział w wielkiej kolonizacji greckiej (około 700 p.n.e.), zakładając greckie miasta w Italii, z których importowano głównie zboże i inne produkty żywnościowe. Najważniejsze kolonie achajskie w Italii to Sybaris i Kroton.

Achaja w okresie klasycznym

Jeszcze rzadziej Achaja pojawia się na kartach historii okresu klasycznego. Mieszkańcy tego regionu brali wprawdzie udział i w wojnach perskich, i w wojnie peloponeskiej, nie odgrywali w nich jednak większej roli. Do większych bitew wojny peloponeskiej należała jednak bitwa morska w okolicach Patras, którą Ateńczycy i mieszkańcy Achai stoczyli w 429 roku p.n.e. z Koryntem.

Już w IV wieku p.n.e. znaczenie Achai zaczęło jednak rosnąć. Wiązało się to z podupadaniem głównych dotychczasowych potęg świata greckiego, Aten i Sparty. IV wiek p.n.e. stanowił dla Achai okres prosperity – jedyną większą katastrofą było trzęsienie ziemi w 373 p.n.e. Miasta achajskie zdołały też utrzymać bardzo ścisłe związki polityczne i ustrój demokratyczny. Jedynie Pellene była przez pewien czas tyranią. Inne greckie siły polityczne starały się zgodnie współpracować ze Związkiem Achajskim.

Nie znaczy to jednak, że okres ten miał charakter pokojowy. Epaminondas, przywódca stanowiących przez pewien czas w Grecji siłę hegemoniczną Teb, starał się zmusić Związek Achajski do zawarcia skierowanego przeciw Arkadyjczykom przymierza zbrojnego. Wkroczył do Achai i przymusił jej poleis do zawarcia przymierza, nie trwało ono jednak długo. Zwycięstwo przyszło wprawdzie Tebańczykom łatwo, postanowili oni jednak obalić lokalne rządy, co skłoniło przywiązanych do demokracji mieszkańców Achai do buntu. Powstańcy zwyciężyli Tebańczyków i zawarli sojusz ze Spartą, który jednak także okazać miał się krótkotrwały.

W IV wieku p.n.e. stopniowo rosła potęga Macedonii, której próbowało przeciwstawić się wiele greckich państewek, w tym także achajskie. Dzięki lepszej organizacji armii, król Macedonii Filip II zdołał podporządkować sobie całą Grecję. Macedończycy, rządzeni przez dynastię Antygonidów, dominowali w Helladzie także po śmierci Aleksandra Wielkiego. W 303 roku p.n.e. Antygonida Demetrios Poliorketes objął panowanie nad częścią Achai. Pierwszy Związek Achajski został siłowo rozwiązany.

(Drugi) Związek Achajski. Okres hellenistyczny

W 280 roku p.n.e. Związek Achajski został odtworzony. Stopniowo stawał się jedną z głównych sił politycznych Grecji. Szczyt swojej potęgi osiągnął około 200 roku p.n.e. Obejmował nie tylko miasta Achai, ale także wiele innych poleis Peloponezu oraz Grecji centralnej. Członkiem nowego Związku Achajskiego był np. Sykion, miasto nie należące do Achai, ale graniczące z nią i ściśle związane. Kontynuujący politykę antymacedońską Aratos z Sykionu miał okazać się najwybitniejszym przywódcą Związku. Za sprawą Aratosa Achaja związała się z Rzymem, unikając jednak możliwie bezpośredniego uczestnictwa w wojnach rzymsko-macedońskich.

Głównym przeciwnikiem Związku Achajskiego w III wieku p.n.e. była początkowo dążąca do odbudowy swojej dawnej potęgi militarnej Sparta. Przeciw Spartanom mieszkańcy Achai sprzymierzyli się w 224 roku p.n.e. z potęgą macedońską. Sojusz ten trwał do 198 roku p.n.e., kiedy to właśnie Achaja sprzymierzyła się przeciw Macedonii z Rzymem. Data ta wyznacza początek rzymskiej infiltracji rdzennych ziem helleńskich. Dzięki pomocy Rzymian, Achajczycy podporządkowali sobie cały Peloponez. Rzymianie jednak coraz częściej wtrącali się w sprawy wewnętrzne Związku.

Rzymianie domagali się także uwolnienia kontrolowanej przez Achajów Sparty. Achajowie pozbawili Spartę obwarowań i siłowo znieśli wiele uświęconych wiekami tradycji zwyczajów lacedemońskich, w tym surowe spartańskie wychowanie. Lacedemończycy zwrócili się do Rzymu z prośbą o pomoc. Rzymianie próbowali kroków dyplomatycznych, arbitraż nie przyniósł jednak rezultatów. Interweniowali więc zbrojnie – w latach 148-146 p.n.e. toczyła się wojna achajska (wojna Rzymu z Achajami), która zdecydowała o podporządkowaniu ziem greckich władzy Rzymian. Związek Achajski rozwiązano, a Patras i Korynt zostały zburzone.

W 27 roku p.n.e. powstała prowincja rzymska Achaja, nawiązująca swoją nazwą do Związku Achajskiego. Obejmowała ona Peloponez, Grecję środkową i niektóre wyspy greckie (Cyklady). Prowincja ta była rządzona przez prokonsula rezydującego w Koryncie. Odtąd region stanowił część imperium rzymskiego, wchodząc następnie w skład władztwa bizantyjskiego.

Achaja pogańska i chrześcijańska

Źródła mówiące o życiu religijnym Achai tak w okresie pogańskim, jak i w erze chrześcijańskiej, są stosunkowo bogate. W Achai znajdowało się wiele świątyń i innych przybytków bogów, a także sanktuaria naturalne.

Wydaje się, że w starożytnej Achai szczególnie żywy był kult Ateny i Posejdona. Świadczą o tym liczne monety achajskich poleis z wizerunkami tych bóstw. Pauzaniasz poświadcza, że w achajskiej polis Pellene znajdował się posąg Ateny dłuta Fidiasza.

Pauzaniasz mówi także o wyroczni, która znajdowała się przy świętym źródle w okolicach Patras. Wyrocznia ta miała być “nieomylna”. Na jej miejscu zbudowano później kościół pod wezwaniem związanego z Patras św. Andrzeja Apostoła, co stanowi jeden z wielu przykładów chrześcijańskiej akulturacji wierzeń pogańskich. Wiara w cudowne właściwości źródła zachowała się przez wieki, aż po czasy współczesne.

Wydaje się, że chrześcijaństwo rozpowszechniło się na terenie Achai wcześniej, niż w większości innych regionów Grecji. Wiązało się to z działalnością kaznodziejską św. Andrzeja Apostoła w Patras oraz z męczeństwem, które poniósł w tymże mieście, rozpięty na krzyżu w kształcie litery X.

W późnorzymskiej, bizantyjskiej i nowożytnej Achai powstało wiele kościołów, kaplic i klasztorów chrześcijańskich. Do najstarszych należy klasztor Makelaria (Makellaria) w okolicach miasta Kalawrita. Inskrypcje znajdujące się w tym klasztorze świadczą, że zbudowany został on w VI wieku n.e. przez wybitnego wodza Belizariusza, generała cesarza Justyniana I.

Achaja i Achajowie. Achaja Ftiocka

Homer nazwą “Achajowie” określał wszystkich Greków. Współcześnie Achajów Iliady i Odysei identyfikuje się z Grekami mykeńskimi, twórcami kultury mykeńskiej. Główne centra kultury mykeńskiej znajdowały się jednak w położonej na wschód od klasycznej Achai Argolidzie. Za bezpośrednich potomków Achajów Homera uznawał jednak mieszkańców Achai klasycznej Herodot.

Inny region zwany “Achają” znajdował się w Tesalii – była to Ftiotyda (Phtiotis), czyli Achaja Ftiocka. Region ten zamieszkiwał niewielki szczep Hellenów, którego nazwa przeniosła się na wszystkich  Hellenów – Greków i na całą Grecję – Helladę.

Bibliografia

  • K. Adshead, Politics of the Archaic Peloponnese. The Transition from Archaic to Classical Politics, 1986.
  • Thanasis J. Papadopoulos, Mycenaean Achaea, t. 1-2, 1978-1979,

Tagi
Encyklopedia historycznaEncyklopedia kultury antycznejWielka encyklopedia geograficzna świata

1 komentarz do “Achaja”

Dodaj komentarz