Żywoty świętych

Żywoty świętych – gatunek literacki przynależący do literatury biograficznej (por. biografia). Odmiana dziedzin piśmiennictwa biograficznego określanych jako “żywoty” oraz “vitae” (ten drugi termin obejmuje zbiory żywotów świętych powstałe w starożytności i średniowieczu). Żywoty świętych opisują życie świętych Kościoła w tradycyjnej konwencji hagiograficznej. Ich elementem jest często legenda hagiograficzna, nowsze biografie świętych powstają natomiast w konwencji krytycznej (hagiologia), bez typowych elementów legendarnych.


Żywoty świętych w starożytności

Pierwotną formą literatury hagiograficznej było passio (pasja, l.mn. passiones), opis chwalebnej śmierci męczenników, a także szerszej rozumiane acta martyrum. W IV wieku typowe passiones zaczęły zanikać na skutek ustania prześladowań męczenników w Cesarstwie Rzymskim – zastąpiły je żywoty świętych stanowiące opisy życia wyznawców. Należeli do nich tak osoby duchowne (kapłani, mnisi), jak i osoby świeckie (zwłaszcza święte dziewice).

Starożytne żywoty świętych powstawały tak na wschodzie, jak i w języku łacińskim na Zachodzie. Do najstarszych zaliczane jest dzieło w języku greckim, Bios kai politeia tou hosiou patros hemon Antoniou św. Atanazego Wielkiego (żywot św. Antoniego Pustelnika, znany też pod łacińskim tytułem Vita Antonii). Wzorcem wielu późniejszych żywotów świętych było dzieło Vita sancti Martini Turonensis (Żywot św. Marcina z Tours) Sulpicjusza Sewera. Znaczny wpływ na żywoty świętych późniejszych epok wywarły także dzieła św. Hieronima ze Strydonu, w tym Vita Sancti Pauli Thebaei, Vita Hilarionis i Vita Malachi monachi captivi. Wzorowały się one na greckich i koptyjskich tekstach znanych jako żywoty ojców pustyni (Vitae Patrum). Trzecim autorem, który wywarł szczególnie duży wpływ na rozwój hagiografii średniowiecznej był Paulin z Mediolanu, sekretarz św. Ambrożego, który na prośbę św. Augustyna stworzył dzieło Vita sancti Ambrosii (żywot św. Ambrożego).

Pod względem formalnym utwory przynależące do gatunku wzorowały się na pogańskich wzorcach starożytnych, naśladując żywoty (vitae) napisane w języku łacińskim i greckim. Spośród autorów greckich największy wpływ wywarł na nie Plutarch (Żywoty sławnych mężówVitae parallelae), spośród łacińskich Swetoniusz (Żywoty CezarówDe vita Caesarum). Stosunkowo rzadko stosowano jednak popularną wśród autorów antycznych konwencję żywotów paralelnych (głównie ze względu na brak odpowiedniego materiału). Biografistyka świętych rozwijała się jednak także w innych formach, zwłaszcza poetyckich (Prudencjusz) i homiletycznych.

Celem żywotów świętych jest nie tyle wierne przedstawienie biografii danego świętego, co dostarczanie wzorców moralnych dla chrześcijan. Istotne jest również ukazanie osobowości świętych, która bywa traktowana w sposób zindywidualizowany. Widoczna jest tu pewnego rodzaju typologia żywotów, podkreślająca konkretne cnoty moralne w powiązaniu ze stanem, wiekiem i płcią poszczególnych świętych. W przypadku biogramów kobiet za szczególnie cenny uchodzi w żywotach świętych wybór drogi dziewictwa. W przypadku żywotów biskupów i papieży podkreślano ich troskę o Kościół oraz dbałość o głoszenie Ewangelii. Cnotami, które przysługiwały mnichom były asceza i zaparcie się siebie.

Żywoty świętych (tak starożytne, jak i późniejsze) rzadko przywołują konkretne daty, mało wiarygodna i uboga jest także przedstawiona w nich faktografia. Mimo to mają nie tylko duże znaczenie religijne, ale także przybliżają realia epoki, stanowiąc przez to istotne źródła historyczne. W żywotach świętych częste są parafrazy i cytaty z Biblii, dostosowane do okoliczności z życia świętego. Same drogi życia świętych opisywane są często jako ewolucja duchowa – przebiegając od osobistego nawrócenia aż po pełne naśladowanie Chrystusa.

Rozwój gatunku w średniowieczu i w czasach nowożytnych

Średniowiecze przejęło zasadniczo model żywotów świętych rozwinięty w starożytności, dodając do niego wiele elementów fantastycznych. Duże znaczenie w średniowiecznych żywotach świętych odgrywały miracula, opisy cudów. Jako pierwszy do żywotów świętych wprowadził miracula Wenancjusz Fortunat (VI w.) w dziele Vita sancti Hilarii (Życie św. Hilarego z Poitiers), stały się one odtąd integralną częścią biografii świętych. Wenancjusz Fortunat jest autorem kilku innych żywotów świętych, w tym żywotów poetyckich pisanych heksametrem.

Pisane wierszem żywoty świętych były zresztą często uprawianie – pisano je nie tylko po łacinie, ale także w językach narodowych, szczególnie we Francji od X do XIII wieku. Poetyckie żywoty świętych w językach narodowych przeznaczone były dla szerokiej publiczności, łacińskie stanowiły natomiast często element liturgii, oficjum rymowane. Występowały całe cykle żywotów świętych, ułożone w porządku kalendarza liturgicznego – poszczególne żywoty przeznaczone były do odczytywania w dzień wspomnienia liturgicznego właściwego świętego. Cyklem literackim tego typu jest słynna Złota legenda.

Do najbardziej znanych zbiorów żywotów świętych wczesnego średniowiecza należą dzieła In gloria martyrum i In gloria confessorum świętego Grzegorza z Tours. Szczególnie istotne są też Dialogi de vita et miraculis patrum Italicorum papieża Grzegorza Wielkiego, poświęcone łacińskim ojcom Kościoła, zwłaszcza św. Benedyktowi z Nursji. Do najobszerniejszych (w trzech księgach) należy zbiór św. Eulogiusza z Kordoby Memoriale sanctorum (Pamiętniki świętych).

Obficie reprezentowane były też w średniowiecznych żywotach świętych exempla, umoralniające przykłady. Wiązało się to z przeznaczeniem żywotów, które pisane były często na użytek kaznodziejów – przykłady z życia świętych stanowiły ważny materiał dla średniowiecznych kazań. Żywoty świętych w średniowieczu składały się przy tym często z trzech części: właściwego opisu życia świętego (vita), opisu męczeństwa świętego (passio – o ile był męczennikiem) oraz opisu jego zdziałanych po śmierci cudów (miracula). Ostatnia część stanowiła często osobny utwór, pod koniec średniowiecza miraculum mogło stanowić też gatunek dramatyczny. Mimo swojej fantastyczności, miracula stanowią często bardzo ciekawe źródła historyczne – dostarczają informacji o nienotowanych nigdzie indziej szczegółach z obyczajowości i życia codziennego w średniowieczu. Stanowią też materiał dla historii medycyny, dostarczając opisów chorób, które trapiły ludzi średniowiecza.

Szerzej rozumiana wartość historyczna żywotów świętych jest zróżnicowana. Cenne źródła historyczne pochodzą głównie z czasów bliskich świętemu i gromadzą relacje znane naocznym świadkom wydarzeń. Żywoty świętych, które powstały po wielu latach od śmierci świętego, to natomiast typowa literatura parenetyczna, dostarczająca wzorców życia w świętości, a przez to mało wartościowa pod względem faktograficznym.

W średniowieczu pojawiły się więc liczne żywoty świętych, które były wtórne wobec wcześniejszych tekstów i pozbawione większej wartości historycznej, mogły natomiast mieć znaczną wartość literacką. Tego rodzaju żywoty świętych nazywane są legendami (np. polska Legenda o św. Aleksym oraz zbiór Złota legenda). Odziedziczona po starożytności forma żywotów świętych przekształciła się w legendarz (legendarium) – legendaria prócz właściwych żywotów zawierają także pasje, opisy translacji relikwii i opisy cudów. Szczególną wartością literacką wyróżnia się wśród nich XIII-wieczna Złota legenda (Legenda aurea), której autorem był dominikanin Jacopo de Voragine. Legendy cechuje schematyzm i stosowanie obiegowych, znanych z wielu innych utworów i wątków fabularnych. Odwołują się one często do zwyczajów lokalnych miejsca, w których zostały spisane oraz do świata wyobrażeń ludowych. Nazwa “legenda” nie wiąże się jednak z obecnością elementów folklorystycznych i fantastycznych, ale z faktem, że utwory tego typu przeznaczone były do odczytywania w klasztorach (zgodnie z łacińską etymologią słowa “legenda” – “coś do czytania”).

W średniowieczu powstawały także wierszowane żywoty świętych, często w językach narodowych. Do najwybitniejszych należy szeroko naśladowany francuski Żywot świętego Aleksego (Vie de saint Alexis), z ok. 1040 roku, przypisywany kanonikowi Thibault de Vernon. Poemat ten obejmuje 125 strof po 5 dziesięciozgłoskowych wersów asonansowych. Jednym z jego licznych naśladownictw jest polska Legenda o świętym Aleksym. Żywoty świętych splatały się także z literaturą świecką – żywot świętego Tomasza Becketa z XII wieku (Vie de saint Thomas Becket), którego autorem był wędrowny uczony i skryba Guernes (Garnier de Pont-saint-Maxcence), wywarł znaczny wpływ na romans arturiański. To obszerne dzieło, składające się z 1174 monorymowych strof, jego autor recytował często pielgrzymom przybywającym do grobu św. Tomasza Becketa w Canterbury.

W okresie renesansu żywoty świętych rozwijały się w zasadzie jeszcze w tradycyjnej konwencji treściowej, większym zmianom uległy ich język i forma artystyczna (tak np. Leon Battista Alberti przetłumaczył zbiór żywotów świętych z łaciny średniowiecznej na renesansową). Ewoluował sam gatunek żywotów świętych, który zbliżał się do panegiryku i romansu. Ożywienie gatunku przyniósł ruch kontrreformacyjny po Soborze Trydenckim.

Na początku XVII wieku ukształtowany w starożytności i rozwijany w średniowieczu wzorzec żywotów świętych zanika. Zastępuje go stopniowo hagiologia, pozbawiony elementów cudownych i fantastycznych wzorzec biografii świętych opartych na krytycznej metodzie historycznej. Do jej rozwoju przyczynili się przede wszystkim bollandyści, działająca w Belgii grupa jezuitów, która opublikowała Acta Sanctorum, encyklopedyczny zbiór biogramów świętych oparty na metodzie naukowej.

Żywoty świętych w literaturze polskiej

Łacińskie żywoty świętych należą do najstarszych zabytków literatury związanych z ziemiami polskimi, stanowią też cenne źródła historyczne do dziejów Polski pierwszych Piastów. Szczególne znaczenie mają tu pochodzące z początku XI wieku żywoty świętego Wojciecha. Twórczość żywotopisarska Polski XI i XII wieku jest jednak jeszcze skromna ilościowo. Wiele żywotów świętych powstaje w wiekach XIII i XIV, w tym np. żywoty świętego Stanisława Wincentego z Kielczy, żywot świętej Jadwigi i świętego Jacka Odrowąża Stanisława Polaka oraz żywoty świętej Kingi i błogosławionej Salomei.

Wśród polskich żywotów świętych średniowiecza wyróżniają się dzieła Wincentego Kadłubka (Vita sancti Stanislai episcopi Cracoviensis). Największą wartość literacką mają renesansowe żywoty świętych księdza Piotra Skargi (Żywoty świętych starego i nowego zakonu, 1579). Dzieło to, składające się z 400 żywotów świętych, zyskało sobie ogromną popularność, którą cieszy się po dziś dzień.

Żywot świętego Błażeja z końca XIV wieku to najstarsza legenda napisana w języku polskim. Jest to utwór anonimowy, stanowiący parafrazę jednego z żywotów świętych ze Złotej legendy. Do najbardziej znanych przykładów żywotów świętych rodzimych należy Żywot świętej Kingi (Vita et miracula sanctae Kyngae ducissae Cracoviensis), królowej polskiej pochodzącej z Węgier, pełen opowieści o charakterze baśniowym i legendarnym. W XV wieku obszerne żywoty świętych, w tym św. Kingi i św. Stanisława, tworzył Jan Długosz. Spośród wierszowanych żywotów świętych największe znaczenie ma polska Legenda o św. Aleksym (parafraza znanego w całej Europie francuskiego żywota tego świętego), a także stanowiące pieśni (zob. pieśń w literaturze) legendy o św. Dorocie, św. Katarzynie, św. Stanisławie i św. Jopie oraz stanowiąca dłuższy utwór poetycki legenda o św. Krzysztofie.

W okresie renesansu powstawały wciąż żywoty świętych utrzymane w konwencji średniowiecznej. Należy do nich np. Historia o św. Annie Jana z Koszyczek (wydana po raz pierwszy w 1520, znana jednak z wydania z 1530 roku). Wiele renesansowych żywotów świętych, zgodnie z ogólnymi tendencjami humanistycznymi, zbliżało się do panegiryku (np. Panegyrici Pawła z Krosna) lub do romansu, dłuższego utworu narracyjnego (np. Historia o św. Genowefie Andrzeja Zbylitowskiego). Do najważniejszych dzieł polskiej hagiografii XVII wieku należy dzieło Żywoty Ojców, abo dzieje duchowne powieści starców, zakonników, pustelników wschodnich, przez s. Hieronima, i inszych pisane. Stanowi ona wydany w 1688 przekład przypisywanych św. Hieronimowi żywotów pustelników wschodnich, który sporządził ksiądz Sebastian Piskorski. Żywoty świętych Piotra Skargi to powstałe w duchu kontrreformacji odrodzenie dawnej konwencji żywotów świętych, która wzbogacona jest jednak o osiągnięcia retoryki humanistyczno-renesansowej. Nawiązanie do wątków i motywów fabularnych znanych ze średniowiecznych żywotów świętych jest w dziele ks. Piotra Skargi świadome i celowe. Żywoty świętych starego i nowego zakonu cechuje jednak również renesansowa harmonia i lapidarność stylu.


Tagi
Encyklopedia historycznaEncyklopedia religii

1 komentarz do “Żywoty świętych”

Dodaj komentarz