Żywoty, vitae (żywot, vita)
Żywoty – gatunek literatury biograficznej, a właściwie konwencja uprawiania biografistyki przed wprowadzeniem do niej krytycznej metody naukowej w XVI i XVII wieku. Tłumaczenie łacińskiego vita (l.mn. vitae), które jest częstym elementem tytułów utworów biograficznych starożytności i średniowiecza. Porównaj: biografia.
Wyraz “żywot” i jego znaczenie
Dawniej słowo “żywot” znaczyło “życiorys”, “biografia”, “życie”, “opis życia”, “tryb życia”. Obecnie jest to wyraz przestarzały (archaizm), spotyka się go jednak jako określenie gatunkowe dla “żywotów świętych” oraz jako tłumaczenie łacińskiego określenia gatunkowego “vita” (“vitae”). Występują także określenia żywotopisarstwo (dawna biografistyka), żywotopisarz (twórca żywotów).
Termin vita (vitae) ma też inne, węższe znaczenie. Odnosi się do grupy żywotów świętych, które powstały w starożytności i średniowieczu, w tradycyjnej konwencji. Żywoty odmienne formalnie (np. poetyckie w epoce renesansu) i treściowo (np. stosujące historyczny krytycyzm) nie są określane terminem “vita”.
Słowo “żywoty” występuje więc także współcześnie w tytułach dzieł stanowiących przekłady (głównie z języka łacińskiego, ale nie tylko) dawnych biogramów i ich zbiorów, w tym żywotów świętych. Słowo “żywot” może oznaczać także “biografię świętego” – niekoniecznie spisaną, a więc po prostu koleje życia świętych. Metaforycznie słowo “żywot” oznacza samo istnienie lub funkcjonowanie czegoś, w tym przedmiotów nieożywionych. Porównaj: żywina.
W danej polszczyźnie wyraz “żywot” oznaczał też “brzuch”, “podołek”. W znaczeniu tym wyraz zachował się w tekście modlitwy Zdrowaś Mario (Pozdrowienie anielskie) – i błogosławiony owoc żywota Twojego, Jezus. “Brzuch” oznacza także łacińskie słowo venter w łacińskim tekście modlitwy – et benedictus fructus ventris tui, Iesus. W modlitwie Jezus nie jest więc owocem życia Matki Bożej, ale owocem jej brzucha, brzemienności.
Słowo “żywot” występuje też w związku frazeologicznym “drzewo żywota”, który oznacza biblijne drzewo wiadomości dobrego i złego, “drzewo życia”. Według Starego Testamentu było to jedyne drzewo, owoców którego (według późniejszej tradycji jabłek) Bóg zakazał spożywać Adamowi i Ewie.
Żywoty w starożytności. Żywoty paralelne
Żywotopisarstwo starożytności cechowała intencja moralizatorska i dydaktyczna – miały one stanowić wzorce godziwego życia i przestrogę przed występkiem. Poprawność faktograficzna miała w nich drugorzędne znaczenie, nie ma w nich jednak typowych dla żywotów średniowiecznych elementów cudownych i fantastycznych. Bardzo bogaty jest natomiast materiał anegdotyczny, pozbawiony większej wartości źródłowej, niekiedy nastawiony wyłącznie na pobudzenie zainteresowania czytelnika ciekawostkami. Częsta jest także tendencja do indywidualizacji psychologicznej bohaterów żywotów. Przykładem dzieła, którego głównym celem jest zbieranie anegdot o życiu sławnych osób, są Żywoty i poglądy słynnych filozofów Diogenesa Laertiosa.
Duże znaczenie dla żywotopisarstwa średniowiecznego miały także Żywoty cezarów (łac. Vitae caesarum, De vitae caesarum) Swetoniusza (Caius Suetonius Tranquillus, ok. 70-130). Na dzieło to składają się biografie dwunastu cesarzy rzymskiej, od Juliusza Cezara (przy czym początek pierwszej księgi zaginął) do Domicjana. Każdy z biogramów Swetoniusz opiera na stałym schemacie: imię – czyny (gesta) – tryb życia – śmierć. Wzorzec ten stosowali często żywotopisarze średniowieczni, w tym np. Einhard w swoim żywocie Karola Wielkiego (Vita Karoli Magni, IX w.). Język Swetoniusza jest jasny i prosty, z czym wiąże się uboga charakterystyka psychologiczna opisywanych postaci. Swetoniusz nie stroni natomiast od pikantnych szczegółów obyczajowych, które sprawiają często wrażenie zamiłowania do taniej sensacji.
Oryginalną konwencją żywotopisarską posługiwał się Plutarch z Cheronei (ok. 50-125 n.e.), jeden z najwybitniejszych pisarzy starożytnej Grecji. Są to żywoty paralelne, w których pisarz zestawia ze sobą w jakiś sposób podobne żywoty żyjących w różnych czasach sławnych Greków i Rzymian. Żywoty sławnych mężów (Bioi paralleloi) obejmują 48 biogramów – 22 pary żywotów oraz 4 żywoty pojedyncze. Jedna z par żywotów, których pierwotnie było 23, zaginęła (para Epaminondas – Scypion Afrykański Młodszy). Nie jest pewne, jak wyglądał pierwotny układ żywotów, prawdopodobnie następująco: 1. Pelopidas – Marcellus, 2. Solon – Publicola, 3. Kimon – Lukullus, 4. Demostenes – Cyceron, 5. Filopoimen – Flaminius, 6. Tezeusz – Romulus, 7. Likurg – Numa Pompiliusz, 8.Temistokles – Kamillus, 9. Perykles – Fabiusz Kunktator, 10. Lizander – Sulla, 11. Dion – Brutus, 12. Timoleon – Emilius Paulus, 13. Aleksander Wielki – Juliusz Cezar, 14. Agesilaos – Pompejusz, 15. Arystydes – Katon, 16. Fokion – Katon Utyceński, 17. Agis i Kleomenes – Grakchowie, 18. Dernetrios Poliorketes – Antoniusz, 19. Alkibiades – Koriolan, 20. Nikiasz – Krassus. 21. Eumenes – Sertoriusz, 22. Pyrrus – Mariusz.
Żywotów nierównoległych było kilkanaście, zachowały się jednak tylko cztery: Aratosa, Galby, Otona i Witeliusza. Wszystkie żywoty Plutarcha cechuje znaczna głębia psychologiczna. Mają one również duże znaczenie filozoficzne i moralne – zwraca uwagę ich głęboki humanizm. Bardzo wysoka jest ich wartość literacka, wyróżnia je piękno językowe i interesująca narracja. Przez wieki cieszyły się dużym zainteresowaniem czytelników, stanowiąc też źródło inspiracji dla władców i polityków, a także dla późniejszych pisarzy. Na język polski żywoty Plutarcha tłumaczyli m.in. ksiądz Filip Neriusz Golański (1803) i Ignacy Krasicki (wyd. 1804).
Niewielkie znaczenie literackie mają natomiast żywoty Korneliusza Neposa (ok. 100 p.n.e. – ok. 25 p.n.e.). Dzieło Żywoty wybitnych mężów (De viris illustribus) jest mało interesujące pod względem stylistycznym, niska jest także jego wartość faktograficzna. Stanowi jednak pierwsze ważne dzieło biografistyki rzymskiej. Żywoty Neposa składały się z 16 ksiąg i 8 działów tematycznych. Obejmują żywoty sławnych wodzów greckich i rzymskich, żywoty mówców, historyków, władców, poetów i uczonych. Do naszych czasów zachowała się tylko jedna księga, poświęcona wodzom obcym, a także życiorysy Katona Starszego i Attyka.
Żywoty świętych. Żywotopisarstwo hagiograficzne
Zobacz więcej: ⇒ Żywoty świętych.
W starożytności wykształciło się kilka typów utworów biograficznych o świętych – najstarsze z nich, passiones i acta martyrum, stanowią opisy męczeństwa, a także protokoły sądowe męczenników. Właściwe żywoty wykształciły się w IV wieku, po ustaniu prześladowań chrześcijan. Dla żywotów świętych okresu średniowiecza typowe są nastawienie moralizatorskie i alegoryzm, obfitują one też w opisy cudów (miracula) i elementy fantastyczne.
Wiele żywotów świętych średniowiecza to literatura parenetyczna – do najbardziej znanych przykładów należy XI-wieczny francuski Żywot świętego Aleksego. Dzieło to cechuje się także doskonałą formą artystyczną i było naśladowane w całej Europie – przykładem takiego naśladownictwa może być polska Legenda o św. Aleksym (Vie de saint Alexis). Święty Aleksy stanowi tu wzór ascety. Syn bogatego rzymskiego patrycjusza porzuca w samą noc poślubną żonę i rodzinne strony. Żyje w ubóstwie przez 17 lat, utrzymując się z żebrów – celowo wybiera dla siebie nędzę i pogardę ludzką. Po latach powraca pod bramy rodzinnego domu by prowadzić tam nadal życie żebraka – nierozpoznany przez rodzinę. Jego świętość jest widoczna dla wszystkich po jego śmierci, sam moment jego zgonu jest pełen wydarzeń cudownych, nadprzyrodzonych.
Ogromne znaczenie dla literatury miała XIII-wieczna Złota legenda dominikanina Jacopone da Voragine. Utwór ten cechuje się niezwykłym bogactwem wyobraźni, cudowne i niezwykłe zdarzenia dominują w nim wręcz nad sensem moralnym. Złota legenda znana była także w średniowiecznej parafrazowana była także w Polsce – parafrazą jednego z zawartych w niej żywotów jest XIV-wieczny Żywot świętego Błażeja. Wiele żywotów świętych stało się źródłem szeroko znanych podań i legend, silnie wpisanych w kulturę późniejszych epok – przykładem może być polski Żywot świętej Kingi (Vita et miracula sanctae Kyngae ducissae Cracoviensis). Żywoty oddziaływały także na literaturę świecką, jeden z żywotów św. Tomasza Becketa, Vie de saint Thomas Becket Guernesa, przyczynił się znacznie do rozwoju konwencji romansu rycerskiego.
W epoce renesansu żywoty nie zrezygnowały całkowicie z elementów legendarnych i fantastycznych żywotopisarstwa średniowiecza – przełomem była dopiero działalność bollandystów na początku XVII wieku, którzy wprowadzili do hagiografii elementy historycznej metody krytycznej. Zmieniła się natomiast znacznie forma utworów, które nabrały bardziej literackiego charakteru. Przykładem może być polski Żywot Józefa Mikołaja Reja (1545), stanowiący “krotochwilę świecką” – żywot patriarchy Józefa przedstawiony jest tu z elementami moralitetu i misterium, ale także komedii. Ciekawym przykładem może być także tłumaczenie żywotów świętych z łaciny średniowiecznej na renesansową, której dokonał słynny uczony i architekt Leon Battista Alberti.
Konwencja moralistyczna. Żywotopisarstwo parenetyczne
Żywot może stanowić również gatunek literatury parenetycznej, która niekoniecznie przedstawia życie prawdziwych jednostek. Mogą to być również dzieje osób fikcyjnych, które stanowią pozytywne lub negatywne wzorce moralne. Niekiedy tak rozumiane żywoty wcale nie stanowią utworów biograficznych, ale serie scen i obrazów przedstawiających “życie idealne” lub jakiegoś rodzaju wzorzec życia.
Przykładem może być najważniejsza i najobszerniejsza część dzieła Mikołaja Reja Źwierciadło (Źwierciadło albo Kstałt, w którym każdy stan snadnie sie może swym sprawam jako we źwierciedle przypatrzyć) Mikołaja Reja – Żywot człowieka poczciwego wydany w 1557 roku. Dzieło to składa się z trzech ksiąg, które przedstawiają kolejno młodość, wiek średni i starość wyidealizowanego ziemianina, polskiego szlachcica epoki renesansu. Dzieło to opiera się na zapożyczeniach z moralistów starożytności i epok późniejszych, takich jak Seneka, Cyceron i protestancki kaznodzieja Reinhard Lorich (Lorichius). Zawiera także wiele powtórzeń z własnych dzieł Reja, takich jak Postylla i Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego. Mimo nieoryginalności tego dzieła, jest ono z pewnością wyrazem bystrych obserwacji życiowych zaangażowanego emocjonalnie obserwatora świata, dzięki czemu nie jest ono suchą moralistyką, ale zindywidualizowanym obrazem życia.
Innym przykładem z literatury polskiego renesansu może być Żywot Ezopa Fryga, który jest w zasadzie fikcyjną biografią półlegendarnego greckiego bajkopisarza Ezopa. Dzieło to stworzył Biernat z Lublina około 1522 roku. Jest to opowieść o charakterze błazeńskim i frantowskim, w którym zalety moralne ukazane są poprzez komiczne przygody greckiego mędrca. Ezop, postać brzydka fizycznie i niskiego stanu (niewolnik) dochodzi do światowych zaszczytów dzięki sprytowi i mądrości. Dzieło to stanowi zarazem pierwszy polski zbiór przysłów i najstarszy polski zbiór bajek.
W bardzo wielu żywotach średniowiecznych pojawiają się wzorce parenetyczne – przykładem może być Życie Karola Wielkiego (Vita Karoli Magni, Vita Caroli Magni) IX-wiecznego kronikarza Einharda, który stworzył biografię wyidealizowaną władcy mimo faktu, że znał go osobiście. Dzieło to wzoruje się na starożytnych Żywotach cezarów Swetoniusza, Einhard był twórcą legendy Karola Wielkiego jako władcy doskonałego – żywot władcy stanowił odtąd wzorzec parenetyczny, który realizuje np. Pieśń o Rolandzie.
Moralistyka posługiwała się także wizualnymi środkami wyrazu, zwłaszcza grafiką – w pewnym sensie żywot jest również gatunkiem artystycznym. Żywoty takie miały charakter alegorii. Szczególnie często tworzono chronologicznie ułożone serie rycin, które stanowiły “obraz upadku moralnego” jednostki. Najbardziej znany przykład to słynna seria rycin Kariera rozpustnika (Kariera marnotrawcy, Przypadki Toma Rakewella – Londyn, Sir John Soane’s Museum), którą około 1733 roku stworzył brytyjski miedziorytnik William Hogarth, złożona z ośmiu scen-epizodów.
Groteskową, ironiczną trawestacją rycin Hogartha jest opera Igora Strawińskiego Żywot rozpustnika (The Rake’s Progress, prapremiera – Wenecja 1951, premiera polska – 1965). Autorami libretta byli Chester Kalmann i słynny poeta W.H. Auden. Przekorna fabuła obyczajowa w konwencji komediowej i podłożenie jej pod muzykę w typie (według określenia Strawińskiego) “mozartowsko-włoskim” jest rodzajem żartu, kpiny z alegorycznych dziejów upadku.
Żywoty artystów
Wzorując się na konwencji żywotów starożytnych, wzorzec renesansowej biografii artystów stworzył malarz, architekt i historyk sztuki Giorgio Vasari. Jego dzieło Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów (Le vite de’ piú eccellenti pittori, scultori et architettori, wyd. 1 1550, wyd. 2 1568) stanowi wyraz renesansowego kultu indywidualności twórczej – malarz nie jest już anonimowym rzemieślnikiem, ale jednostką, która także swoim życiem wzbudza podziw i zainteresowanie. Dzieło rozpoczyna żywot Cimabuego, prekursora sztuki renesansowej, kończy się zaś na artystach z czasów Vasariego. Stanowi najsławniejsze dzieło historiografii artystycznej, zastosowana w nim konwencja badawcza nie odbiega jednak zasadniczo od wzorów żywotów starożytności, a także średniowiecza.
Pierwsza historia sztuki włoskiej nie tylko ma charakter czysto biograficzny, ale także operuje anegdotą, podając często wątpliwe informacje faktograficzne. Wywarło jednak znaczny wpływ tak na historię sztuki, jak i na krytykę artystyczną kolejnych stuleci; stanowi również ważne, a często jedyne źródło informacji o życiu wielu sławnych malarzy renesansu. Tradycję żywotów kontynuowano jeszcze w XVII wieku. Anegdotą operuje wciąż Giovanni Baglione, autor dzieła Żywoty malarzy, rzeźbiarzy i architektów (wł. Le vite de pittori, scultori et architetti, pisane też Vitae de’ pittori, scultori, ed architetti, 1642). Jest to zbiór żywotów 200 artystów rzymskich, stanowiące najważniejsze źródło wiadomości o życiu osobistego rywala Baglione – Caravaggia. O analizę dokumentów źródłowych wzbogacił żywotopisarstwo Filippo Baldinucci. Jego wydane w sześciu tomach żywoty artystów stanowią już przejście do nowoczesnej biografistyki.