Życie literackie

Życie literackie – kategoria życia społecznego, ogół warunków i zjawisk społecznych, które w danym miejscu i czasie określają zjawiska literackie. Do zjawisk tych należy twórczość literacka, obieg i rozpowszechnienie dzieł literackich oraz ich odbiór. Szczególnie istotne dla życia literackiego są jego elementy o charakterze instytucjonalnym.

Nauką, która traktuje życie literackie jest przede wszystkim socjologia literatury (w tym jej działy i nauki pokrewne, takie jak socjologia czytelnictwa). Życiem literackim, jego przemianami i wpływem na dzieła literackie zajmuje się również historia literatury. Często jednak traktowane jest ono w historii literatury jako odrębny od całości dziejów literatury wątek ewolucyjny, a więc w oderwaniu od twórczości literackiej. Nowoczesne badania nad życiem literackim zmierzają do zmiany tego stanu rzeczy i tworzenia przez historyków literatury ujęć kompleksowych rozwoju życia literackiego i twórczości literackiej (także w powiązaniu z biografiami pisarzy).

Życie literackie i jego główne przejawy

Kategoria życia literackiego obejmuje wszelkiego rodzaju instytucje literackie, tak nieformalne, jak i formalne. Do nieformalnych należą np. grupy literackie (grupy poetyckie), salony literackie i kawiarnie literackie. Do formalnych – akademie literackie (których głównym celem jest koordynacja życia literackiego), stowarzyszenia pisarzy, fundacje oraz wydawnictwa i czasopisma literackie. Stanowią one rodzaj ram, które określają działalność społeczną i wzajemne relacje osób zainteresowanych literaturą.

Osoby, które uczestniczą w życiu literackim to przede wszystkim pisarze i ich czytelnicy. Zaliczają się do nich także literaturoznawcy i filologowie, krytycy literaccy, wydawcy i mecenasi. Formami życia literackiego są badania nad literaturą, działalność wydawnicza, krytyka literacka i mecenat artystyczny.

O charakterze życia literackiego decyduje w dużej mierze rodzaj uczestniczącej w nim publiczności. Publiczność literacka jest rozwarstwiona pod względem społecznym, z czym wiąże się zróżnicowanie kultury literackiej w społeczeństwie. W dawnym życiu literackim publiczność ograniczała się do wąskich grup społecznych, np. do kręgów dworskich – w XIX wieku nastąpiło jej znaczne rozszerzenie, rozwinęła się także literatura przeznaczona dla ludu, a następnie literatura popularna we współczesnej postaci. Podstawą spajającej publiczność kultury literackiej jest wspólnota językowa. Kultura językowa kształtuje ramy życia literackiego takie jak panujące konwencje literackie, wyznawane wartości estetyczne i stosunek do tradycji literackiej. Publiczność literacka jest przy tym rozwarstwiona pod względem społecznym, a rozwarstwieniu temu odpowiada zróżnicowanie poziomów kultury literackiej.

Drugim czynnikiem, który warunkuje życie literackie, jest status społeczny i zawodowy pisarzy. Wśród pisarzy wytwarzają się przy tym podziały pokoleniowe i grupowe – pokolenia literackie i grupy literackie. Do życia literackiego należą wszelkie formy wspierania twórczości pisarzy, w tym mecenat artystyczny, agencje artystyczne, nagrody literackie oraz stowarzyszenia zawodowe pisarzy.

Wiele przejawów życia literackiego polega na pośrednictwie pomiędzy pisarzami a publicznością. Są to wszelkie działania i instytucje, które propagują czytelnictwo i podnoszą kulturę literacką społeczeństwa. Zaliczają się do nich zwłaszcza instytucje związane z obiegiem książki – wydawnictwa, biblioteki i handel księgarski. Wiedzę o literaturze (świadomość literacką) propagują krytyka literacka literacka oraz szkolnictwo. Istnieją także czynniki ingerujące w życie literackie i ograniczające je, w tym polityka kulturalna oraz cenzura.

Pewne przejawy życia literackiego ukierunkowane są przede wszystkim na kształtowanie się idei artystycznych, a także gustów. W rozwoju historycznym życia literackiego były to np. salony literackie, kawiarnie literackie i czasopisma literackie.

O kształcie życia literackiego decyduje również geografia życia literackiego. Największe znaczenie ma w niej rozmieszczenie centrów twórczości literackiej – tak np. w Polsce XVII wieku były one rozproszone (model policentryczny), w Polsce XVIII wieku życie literackie koncentrowało się w Warszawie (model monocentryczny). W XIX wieku czynniki geograficzne w życiu literackim uważano nawet za jego najważniejsze determinanty (w romantyzmie “duch północy i duch południa”, w pozytywizmie podkreślenie wpływu klimatu i środowiska naturalnego na literaturę).

Pełne scharakteryzowanie życia literackiego wymaga umieszczenia go w kontekście szerszych zjawisk społecznych i kulturowych oraz politycznych i ekonomicznych. Szczególne znaczenie ma związek literatury i właściwych dla niej instytucji z pozostałymi instytucjami życia zbiorowego. Do instytucji społecznych, które wywierały szczególnie duży wpływ na życie literackie, należą np. Kościół, dwór i uniwersytet.

Zróżnicowany jest także zasięg społeczny życia literackiego, przy czym wyróżnić można w nim dwa zasadnicze modele – model elitarny i model egalitarny. Charakterystyka życia literackiego danej epoki wymaga opisu tego, jak i w jakim zakresie uczestniczą w nim poszczególne warstwy społeczne. Współczesne życie literackie przynależy zasadniczo do modelu egalitarnego, co wiąże się z funkcjonowaniem rynku książki w warunkach kapitalistycznych oraz z demokratycznym ustrojem politycznym. Odbiór znacznej części twórczości literackiej ograniczony jest jednak do warstw wyżej wykształconych. Model elitarny recepcji literatury występował w największym zakresie od XVI do XVIII wieku. Tendencje do egalitaryzacji życia literackiego typowe były np. dla starożytnej Grecji w okresie archaicznym i klasycznym (szerokie uczestnictwo całej społeczności polis w odbiorze recytowanej publicznie literatury) oraz w kulturze średniowiecza (w związku z obiegiem ustnym wielu jej kluczowych gatunków literackich).

Do życia literackiego przynależy również towarzysząca mu atmosfera. Przejawia się ona np. w pojawiających się napięciach pomiędzy tradycją a nowatorstwem (wyrażającym się także w tworzeniu programów literackich), które warunkują poglądy na zadania literatury oraz recepcję dzieł literackich.

Bibliografia:

• Stanisław Frybes, Koncepcje badań nad życiem literackim, w: Henryk Markiewicz, Janusz Sławiński (red.), Problemy metodologiczne współczesnego literaturoznawstwa, 1976.
• Janina Kamionkowa, Życie literackie w Polsce w pierwszej połowie XIX wieku. Studia, 1970.
• Stefan Kawyn, Dookoła pojęcia i problematyki życia literackiego, “Prace Polonistyczne” 20 (1964).
• Marian Stępień, Jak pisać o życiu literackim, “Ruch literacki” 1973 nr 1.
• Janusz Stradecki, Perspektywy badań życia literackiego w Polsce międzywojennej, “Ruch literacki” 1974 nr 1.
• Maria Straszewska, Problematyka badań nad życiem literackim, w: Henryk Markiewicz, Janusz Sławiński (red.), Problemy metodologiczne współczesnego literaturoznawstwa, 1976.
• Stefan Żółkiewski, Kultura literacka 1918-1932, 1973.
• Stefan Żółkiewski, Kultura, socjologia, semiotyka literacka literacka, 1979.

Linki zewnętrzne: Krzysztof Dmitriuk, Aktualne problemy badań nad życiem literackim, “Teksty. Teoria literatury, krytyka, interpretacja”,  nr 6 (30), s. 51-72.