Zwyczaj

Zwyczaj – w naukach społecznych i w naukach o kulturze: ustalone, przyjęte przez jednostki i grupy sposoby zachowania. W języku potocznym termin używany zamiennie ze słowem “obyczaj“, który w naukach społecznych oznacza jednak tylko te formy zachowań, które zostały przyjęte powszechnie w danej społeczności i poparte są w niej tradycją. Zwyczaj w rozumieniu nauk społecznych, w odróżnieniu od obyczaju, traktowany jest natomiast jako pewna indywidualna (dotycząca konkretnych jednostek i konkretnych grup) skłonność do wybranych zachowań, często rozumiana jako element systemów aksjonormatywnych. Naruszenie tak rozumianego zwyczaju  nie skutkuje sankcjami społecznymi – stosowanie się do zwyczajów nie wynika z formalnych nakazów.


Przykładami zwyczajów w sensie socjologicznym i antropologicznym może być więc czyjś sposób ubierania się, sposób spędzania czasu wolnego, przyjęta pora wstawania i kładzenia się spać. W podanych przykładach zwraca uwagę fakt, że w określonej sytuacji dopuszczalna jest tu duża różnorodność zachowań, możliwe są różne zwyczaje. Zwyczaje, w odróżnieniu od obyczajów, odnoszą się do tych faktów życia społecznego, w stosunku do których społeczeństwo dopuszcza zróżnicowane zachowania, pozostawiając jednostkom i grupom stosunkowo swobodny wybór pomiędzy nimi. Zwyczaje mogą jednak łatwo przekształcać się w rytuały i konwencje, w przypadku których jednostkowa swoboda wyboru jest bardziej ograniczona.

Habitus, moda, tradycja

Rozumiany jako forma kontroli społecznej zwyczaj przypomina habitus w rozumieniu Pierre’a Bourdieu. Wykracza on bowiem tak poza ścisłe zdeterminowanie społeczne jednostki, jak i poza niczym nieskrępowaną wolę jednostkową. W pewnym sensie podobna jest relacja pojęciowa zwyczaju z tradycją i modą – wykracza on tak poza tymczasowość i jednostkowość mody, jak i poza trwałość i ogólność tradycji.

Zwyczaj a nawyk

Często stosuje się też rozróżnienie między nawykiem i zwyczajem – nawyki mają charakter indywidualny, odnoszą się do zachowania jednostek, zwyczaje mają charakter kolektywny, stanowiąc sposoby zachowania utrwalone w określonych grupach społecznych. Można więc definiować zwyczaje jako odpowiedniki indywidualnych nawyków w skali zbiorowej.

Źródła zwyczajów

Stosowanie się do zwyczajów nie wymaga uzasadnień racjonalnych, ich trwanie oparte jest na samym tylko poczuciu, że w określonej sytuacji można lub należy postępować w dany sposób, bez brania pod uwagę innych możliwości. Poczucie to ma często charakter bezrefleksyjnego naśladownictwa tego, co robią inni. Źródłem zwyczajów nie jest więc jakaś ogólna, abstrakcyjna zasada aksjologiczna (etyczna, estetyczna), ale naśladownictwo przykładu, który dają inni członkowie grupy społecznej. Realizacja powtarzalnych schematów behawioralnych może być także następstwem indywidualnych upodobań. Źródłem powstawania zwyczajów może być również zasada ekonomii wysiłku.

Zwyczaj w prawodawstwie. Prawo zwyczajowe

Zwyczaj, rozumiany odmiennie, niż w naukach społecznych (raczej jako odpowiednik antropologicznego obyczaju), stanowi źródło prawa zwyczajowego. W prawodawstwie pojęcie obejmuje jeden z podstawowych sposobów powstawania norm prawnych, jako jedno ze źródeł prawa. Z prawem zwyczajowym mamy do czynienia wtedy, gdy państwo uznaje istniejące zwyczaje za podstawę obowiązującego prawa. Pierwotnie zwyczaj stanowił główne źródło prawa, głównym sposobem kształtowania się prawa było  właśnie sankcjonowanie zwyczajów.

Zwyczaje są także ważnym źródłem prawa międzynarodowego. Dotyczy to nie tylko norm prawnych w ścisłym znaczeniu, ale także norm o charakterze kurtuazyjnym obowiązujących w stosunkach dyplomatycznych i konsularnych.

Bibliografia:

  • Jan Gajda, Antropologia kulturowa. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, 2004.
  • Edward Ciupak, Kultura obyczajowa we współczesnej Polsce, w: idem, Nowe obyczaje i obrzędy. Szkice, 1977.

Tagi
Encyklopedia politologiiEncyklopedia socjologii

Dodaj komentarz