Zwischenruf
Zwischenruf – głośny okrzyk z sali, wtrącenie, które przerywa wypowiedź publiczną (np. przemówienie, wykład, odczyt). Zapożyczenie z języka niemieckiego. Bezpośrednia reakcja słowna której z osób znajdujących się na sali na określony fragment wypowiedzi mówcy. Współcześnie wyraz ten stosuje się najczęściej w analizach lingwistycznych języka polityki.
Zobacz też: aha, element ogrodów nazwany tak od okrzyku zdziwienia. Antrakt – regularna przerwa w przedstawieniu.
Zwischenruf w języki ogólnym i w języku polityki
Rzadziej określa się tak również okrzyki publiczności, które przerywają wydarzenia artystyczne (koncerty, przedstawienia teatralne), ingerujące w wypowiedzi aktora lub konferansjera. Niekiedy stosuje się jednak w przedstawieniach zamierzone zwischenrufy, zbliżone do zjawiska klaki – dowcipne wypowiedzi z widowni to częsty chwyt zwłaszcza w kabarecie. Szczególnie często słowo to oznacza pozaregulaminowe wtrącenie się posła w przebieg debaty parlamentarnej. W każdym przypadku może to być wtrącenie awanturnicze i agresywne, ale także dowcipne lub zawierające jakąś istotną treść.
W język niemieckim słowo to jest złożeniem z przyimka zwischen (“pomiędzy”) i rzeczownika der Ruf (“okrzyk”, “krzyk”, “wezwanie”, “apel”). Tak w języku niemieckim, jak i w polskim słowo to rzadko stosowane jest w znaczeniu dosłownym. Używa się go raczej metaforycznie lub w celu nadania wypowiedzi pewnych walorów stylistycznych. Może to być także intencja humorystyczna – zwłaszcza, gdy stosuje się brzmiącą nieco niezgrabnie polską liczbę mnogą zwischenrufy. W znaczeniu dosłownym słowo to może brzmieć staroświecko, stosunkowo często stosowane jest jednak w analizie życia politycznego (w odniesieniu do dyskusji parlamentarnych). Metaforycznie stosuje się je np. w odniesieniu do wtrąceń, uwag i marginaliów (w tym dygresji) w dyskusję publiczną prowadzoną na piśmie. W języku polskim słowo to jest stanowi silnie przyswojony germanizm, piszemy je więc małą literą – zwischenruf.
Zazwyczaj osoba przemawiająca odbiera zwischenruf negatywnie, uznając go za akt wrogości. Osoba wznosząca okrzyk nie widzi w nim często nic złego – zwłaszcza w sytuacji, gdy źródłem okrzyku są emocje, nie celowa chęć zakłócenia przemówienia. Zwischenruf może przy tym pełnić wiele funkcji – być zwróceniem uwagi na jakiś fakt, przypomnieniem, pytaniem, wyrazem zdumienia, gorącym sprzeciwem, wyrazem aprobaty, prośbą, propozycją, żądaniem lub pytaniem. W języku niemieckim występuje też określenie Ordnungsruf – wezwanie do porządku, które jest niejako przeciwieństwem zwischenrufu.
Najbardziej pogłębione analizy językowe zwischenrufów przeprowadził niemiecki badacz Armin Burkhardt. Ich syntezą jest obszerna praca Zwischen Monolog und Dialog. Zur Theorie, Typologie und Geschichte des Zwischenrufs im deutschen Parlamentarismus (Tübingen 2004). Burkhardt rozważa zwischenruf jako wszelkie wypowiedzi osób, którym prowadzący dyskusję parlamentarną nie udzielił prawa głosu. Zwraca uwagę, że samo zakłócenie przebiegu dyskusji nie oddala od jej istoty – pomimo nieformalności i nieregulaminowości zwischenrufów, są one naturalnym i wręcz koniecznym elementem parlamentaryzmu. Istotą parlamentaryzmu jest bowiem tak dialog, jak i walka (por. agon w tradycji greckiej oraz argumentacja w kontekście demokracji antycznej). Należy przy tym odróżnić zwischenruf i Zwischenfrage, pytanie zadane w czasie debaty parlamentarnej w sposób regulaminowy – oba mogą być narzędziem walki, to właśnie zwischenruf (nie pomimo swojej nieregulaminowości, ale właśnie dzięki niej) jest szczególnie kreatywny i stymulujący.