Żongler (żonglerzy)

Żongler – w kulturze średniowiecza wędrowny artysta cyrkowy, a także aktor, recytator i wykonawca pieśni trubadurów. Średniowieczni żonglerzy działali od X aż do XV wieku. Współcześnie określa się tak zawód artysty cyrkowego i ulicznego, który zajmuje się głównie pokazami żonglowania (żonglerka) – niezwykle zręcznym podrzucaniem wieloma przedmiotami.


Etymologia: z francuskiego jongleur (jongleurs).  W średniowiecznym języku francuskim jougleur, z dawniejszego jogleor, o znaczeniu “przyjemny”, “skory do uśmiechu”. Słowo francuskie pochodzi z łacińskiego joculator (ioculator) – “żartowniś”. W tekstach łacińskich żonglerów określano słowem historio lub historion, które w starożytnym Rzymie odnosiło się do rodzaju aktorów działających w zawodowych trupach.

Żonglerzy w kulturze średniowiecznej – jongleurs

W średniowieczu instytucja żonglera występowała głównie w krajach romańskich, szczególnie w południowej Francji (na obszarach związanych z działalnością trubadurów – na których rozkwitała literatura prowansalska, w języku staroprowansalskim) oraz na północy kraju (na obszarach działalności truwerów). Geneza żonglerów nie jest jasna – zapewne wiązała się z zabawami ludowymi i popularnymi świętami rolniczymi. Już w XI wieku miała miejsce profesjonalizacja żonglerów. Średniowieczni żonglerzy występowali tak na dworach monarszych i na zamkach, jak i w czasie pokazów przeznaczonych dla ludu, na rynkach miejskich, a nawet na wsiach i w opactwach.

Różniło ich to od trubadurów i truwerów, których działalność miała głównie charakter dworski, elitarny – trubadurami i truwerami zostawali przeważnie rycerze. Różnice nie były jednak bardzo wyraźne, często trudno odróżnić żonglerów od trubadurów i truwerów. Analogiczną rolę w całej zachodniej Europie odgrywali minstrele (ménestrel), popularyzatorzy twórczości literackiej wywodzący się tak z trubadurów, jak i z wędrownych grajków, śpiewaków i akrobatów. “Minstrelami” nazywano zwłaszcza żonglerów, którzy towarzyszyli trubadurom jako ich pomocnicy (deklamatorzy, grajkowie), a także tych, którzy znaleźli stałe zatrudnienie na dworach i zamkach (mogli poświęcić się wtedy mniej prostej rozrywce, a bardziej muzyce i literaturze). W innych krajach żonglerzy pojawiali się pod wpływem oddziaływania kultury prowansalskiej i francuskiej – we Włoszech i w Hiszpanii, także w Niemczech i w Anglii). W Niemczech odpowiednikiem żonglera był Spielmann (l.mn. Spielleute). W Polsce odpowiednikiem żonglerów były franty, a w czasach nowożytnych rybałci.

Żonglerzy byli wykonawcami pieśni – tak tworzonych przez trubadurów i truwerów, jak i ludowych (zob. pieśń w literaturze i pieśń w muzyce). Niekiedy tworzyli jednak także własne utwory. Występy żonglerów nie ograniczały się jednak do recytacji, obejmowały także występy o charakterze cyrkowym (zręcznościowe) oraz elementy teatralne, zwłaszcza scenki komiczne i żarty. Byli także zawodowymi opowiadaczami historii fantastycznych i wziętych z życia. Do gatunków poezji i prozy, które recytowali żonglerzy, należały chansons de geste, lais, fabliaux i romans średniowieczny – nawet jeśli żongler nie był ich autorem, ze względu na ustną formę przekazu wprowadzał do dzieła wiele zmian i własnych pomysłów.

Ze względu na swoją lekkość i różnorodność gatunkową występy żonglerów określić można więc jako średniowieczny kabaret. Żonglerów wyróżniały typowe dla wędrownych i ulicznych artystów umiłowanie swobody oraz tendencja do łamania konwenansów społecznych, także w postaci ostrej satyry politycznej i obyczajowej.

Instytucja żonglera okazała się trwalsza, niż poezja trubadurów i truwerów – przetrwała aż do końca wieków średnich. Od XIII wieku żonglerzy wpisywali się w szybki rozwój miast i życia miejskiego, organizując się w bractwa i cechy. Przyczynili się w ten sposób do szybkiego rozwoju teatru średniowiecznego w XIV i XV wieku. Bractwa żonglerów znane były jako puys – organizowały one często zawody śpiewacze i poetyckie. Od końca XIV wieku zawód żonglera zanikał, co wiązało się z większą profesjonalizacją i specjalizacją – np. wydzieleniem osobnego zawodu aktora, muzyka i akrobaty.

Jako wędrowni muzykanci żonglerzy mieli także duże znaczenie dla dziejów muzyki. Przez długi czas byli to jedyni zawodowi wykonawcy utworów muzycznych – tak śpiewacy, jak i instrumentaliści.

Żongler jako artysta cyrkowy i uliczny

Współcześni żonglerzy to artyści cyrkowi i uliczni, określani też jako “aktorzy cyrkowi”. Ich sztuka to żonglerka, polegająca na zręcznym podrzucaniu i manipulowaniu przedmiotami. Pokazy żonglowania odbywają się w miejscach publicznych, w czasie przedstawień cyrkowych oraz w czasie imprez okolicznościowych. Żonglerka uprawiana jest jednak także jako popularne hobby, rodzaj aktywności fizycznej i rozrywki. Wykształcony w średniowieczu zawód żonglera dopiero od XVIII wieku związał się ściśle ze sztuką cyrkową – wtedy to powstały w Wielkiej Brytanii pierwsze cyrki profesjonalne współczesnego typu. Żonglowanie popularne jest także w kulturach pozaeuropejskich, szczególnie w Chinach, gdzie stanowi element klasycznej akrobatyki chińskiej zaji.

Do żonglowania wykorzystuje się wiele różnych przedmiotów – różnorodność w ich doborze określa często spektakularność widowiska. Najczęściej stosowane rekwizyty to wielobarwne koła, obręcze, maczugi i piłki różnych rozmiarów. Najbardziej popularne jest żonglowanie piłkami. Mogą to być jednak także przedmioty nietypowe (w tym codziennego użytku – np. kapelusze, długopisy), a nawet niebezpieczne (żonglowanie pochodniami, nożami i mieczami). Żongler posługuje się przede wszystkim zręcznością rąk – żongler żonglujący nogami to antypodysta. Podrzucanie przedmiotów i ich chwytanie jest przy tym wielokrotne, powtarzalne, zazwyczaj w bardzo szybkim tempie.

Żonglerka bliska jest także sztuce tańca, często podrzucanie przedmiotami wiąże się ze złożonymi układami choreograficznymi, które obejmują nie tylko pojedynczych żonglerów, ale także całe ich grupy. Żongler opracowuje całościowy program (niekiedy we współpracy z choreografami i kostiumologami), który wykonuje samodzielnie lub w ramach zespołu artystycznego (cyrkowego).

W Polsce naukę zawodu żonglera prowadzi Państwowa Szkoła Sztuki Cyrkowej w Julinku. Żonglerzy przynależą do zespołów cyrkowych, znajdują zatrudnienie także w indywidualnych występach ulicznych, w agencjach artystycznych oraz w formach takich jak reklama czy kabaret.


Tagi
Encyklopedia historycznaEncyklopedia literaturyEncyklopedia muzykiEncyklopedia teatruLeksykon sportowy

Dodaj komentarz